خارگ نیوز: اگر کارگردانی بگوید می‌خواهم نمایشی از برشت را به روی صحنه بیاورم، شما به‌عنوان آهنگساز تئاتر بایستی «برشت» و نوع نگرش او را بشناسید، به این صورت ۵۰ درصد راه طی شده است؛ اما اگر این‌گونه نباشد این کمبود چگونه می‌تواند جبران شود.
به گزارش خارگ نیوز، سودابه زیارتی؛ موسیقی در صحنه نمایش را می‌توان از جمله عناصری دانست که از بدو پیدایش این هنر فاخر وجود داشته و قدمتی به بلندای تاریخ هنر دارد. عنصری که حرکات، دیالوگ و بازی را در صحنه همراهی می‌کند و به‌تنهایی می‌تواند حس مخاطب را برانگیخته و مفهوم را به احساس او منتقل می‌کند. آمیختگی هر دو هنر موسیقی و تئاتر در طول تاریخ فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر نهاده است تا امروز و در این نقطه از زمان، مخاطب و تماشاگر بتواند زیبایی این پیوند عمیق را به نظاره بنشیند و حسی را تجربه کند که در تئاترِ خالی از موسیقی هرگز آن را نمی‌یابد.
در این میان اما مهجورماندن و کم‌توجهی به این هنر و آسیب‌های ناشی از آن در تئاتر امروز، بسیاری از صاحبان فن و نظر را نگران کرده است. شاید برای بسیاری از دوستداران و علاقمندان تئاتر هنوز ارزش‌ها و کارکردهای واقعی موسیقی تئاتر ناشناخته باشد. لزوم توجه به این امر ما را بر آن داشت تا با یکی از آهنگسازان جوان استان بوشهر که موفقیت‌های چندی را نیز در این حوزه کسب کرده است به گفتگو بنشینیم. آنچه در ادامه می‌خوانید مشروح این گپ و گفت با عماد عرب‌زاده پیرامون موسیقی تئاتر است:
جایگاه موسیقی در تئاتر و در بین عناصر تئاتر چیست؟
تئاتر و موسیقی درهم‌تنیده شده؛ تئاتر برگرفته از آواز و نوای مذهبی کهن است، موسیقی نمایش با هر موتیف و هر ضرب‌آهنگ در قالب نمایش چه به‌غلط و صحیح گنجانده‌شده، اگر کهن نگر باشیم و نگاه موسیقایی به هنر کهن داشته باشم تئاتر برگرفته از آئین کهن و آوازهای مذهبی سنتی است.
آیا موسیقی ایرانی قابلیت دراماتیزه شدن را دارد؟
این بررسی از یک‌سو نیازمند آشنایی موسیقی‌دانان باهنرهای دراماتیک و از سوی دیگر آشنایی اهالی تئاتر با موسیقی است.
اگر کارگردانی بگوید می‌خواهم نمایشی از برشت را به روی صحنه بیاورم، شما به‌عنوان آهنگساز تئاتر بایستی «برشت» و نوع نگرش او را بشناسید، به این صورت 50 درصد راه طی شده است؛ اما اگر این‌گونه نباشد این کمبود چگونه می‌تواند جبران شود. از طرفی دیگر، اکثر افرادی که وارد این مبحث می‌شوند فقط نوازنده هستند و آشنایی با ساز دارند و کمتر با درام آشنایی دارند و بر این اساس باعث می‌شود که انتخاب موتیفی که انجام می‌دهند خارج از عرف و تن‌خور تئاتر نباشد و بیشتر بر اساس ذهنیت نوازنده باشد، اگر قرار بر این باشد که موسیقی تئاتر ما بر پایه درام باشد باید با علم و شناخت درام‌های نمایشی و ژانرهای مختلف انجام بگیرد و آهنگساز اثر اطلاع نسبی به ژانر و تلفیق اینسترومنت و جغرافیا ساز یک داشته باشد.
رابطه درام و موسیقی ایرانی و موسیقی غربی به چه صورت است و کدام‌یک می‌تواند در تئاتر برجسته‌تر باشد و قابلیت‌های بیشتری دارد؟
موسیقی ایرانی نسبت به موسیقی غربی، تمرکز بیشتری بر جنبه‌های معنوی و روحی دارد. در فرهنگ ایرانی، هنر، ادب، دین و عرفان پیوندی عمیق و ناگسستنی دارند که یکی از بهترین مصادیق آن، موسیقی سرزمین ما است؛ اما درنهایت این مهم نیست که موسیقی از کدام فرهنگ برخاسته باشد، چراکه زبان موسیقی یک زبان بین‌المللی و فراتر از مرزهای جغرافیایی است و با هر سبک و سیاقی که اجرا شود، اگر از دل برآید، می‌تواند بر دل‌وجان شنوندگان بنشیند، موسیقی ایران در دوران کهن، به شکل مقامی و بر اساس ملودی‌های از پیش تعیین‌شده آموخته و اجرا می‌شد. با تبدیل موسیقی ایرانی از حالت مقامی به حالت دستگاهی، امکانات و اختیارات آهنگسازان و نوازندگان گسترش یافت و به دنبال آن، موسیقی جنبه عمومی‌تری یافت و هر ناحیه جغرافیایی از ایران رو که رصد کنیم هزاران آئین برگرفته از نغمه‌ها و مراسمات گوناگون است، ساده‌ترین مثال استان بوشهر به لحاظ آئینی است.
تفاوت بین موسیقی تولیدی- درون قاب- یا موسیقی انتخابی و -بیرون قاب- به چه صورت است و فکر می‌کنید که ارزش کدام‌یک در تئاتر بیشتر است؟
تئاتر زنده است، تفاوتش با سینما نیز همین است. صدای تنفس بازیگر را مخاطب حس می‌کند. من مخالف صد در صد موسیقی انتخابی و موسیقی رکورد شده هستم زیرا بعضی اتفاقات در تئاتر آنی است و به‌طور مثال موسیقی انتخابی که شما قرار است از آن استفاده کنید برای تصویر، حس، روح، روایت و فضا دیگری ساخته‌شده است.
متأسفانه بیشتر کارگردان‌ها به دلیل مسائل اقتصادی نمی‌توانند با آهنگساز قرارداد ببندند و شرایط برای نوازنده هم بسیار سخت است. یک اثر خوب، از تولید حداقل سه ماه زمان می‌برد. نوازنده مدام باید سر تمرین حضور داشته باشد. یک دیدگاه اشتباه بین کارگردان‌ها هست که میگویند کار را می‌بندیم بعد موسیقی بیاید سوارکار شود، بزرگترین اشتباه می‌تواند همین باشد؛ زیرا موسیقی باید از روز اول میزانسن و دکوپاژ کنار کار باشد.
تئاترهای موزیکال مادر چه جایگاهی قرار می‌گیرند؟
تئاتر موزیکال یکی از الگوهای تئاتر پرفورمنس هست، ولی باید اسنو مدنظر داشته باشیم اگر قرار است سناریویی بر اساس پرفورمنس نوشته شود باید از پلن اول با آهنگساز اثر همگون شویم. کسی که کار موزیکال فیزیکال انجام می‌دهد باید آگاهی از پارتیتور موسیقی داشته باشد، در ایران انگشت‌شمار هم نیستند افرادی که از پارتیتور و شیت‌بندی موسیقی اطلاع داشته باشند! اکثر کارگردان‌ها حوادث ذهنی خود را پارتیتور می‌دانند! بر همین اساس موسیقی تئاتر خط ممتد ذهنی کارگردان ناآگاه می‌شود، اگر کسی بنا دارد کار موزیکال انجام دهد! باید بر اساس هارمونی و شناخت موسیقی انجام دهد.
موسیقی در تئاتر موزیکال وظیفه روایت را بر عهده دارد یا صرفاً مثل یک بازیگر عمل می‌کند؟
تئاتر موزیکال و اپرا باید با نگاه تخصصی و شناخت کامل پرفورمنس دیده شود، یعنی کارگردان باید اشراف کامل به ریتم ضرب‌آهنگ داشته باشد وگرنه بازیچه ایی در دست آهنگساز اثر می‌شود و مجبور به تعریف داستان از نگاه آهنگساز اثر می‌شود، جدیداً تلاش‌هایی شده برای تئاتر موزیکال، مانند الیور تویست و بینوایان که من این دو اثر را دیدم؛ فاصله‌ای بین اثر لاتین و اثر ایرانی نبود و هیچ خلاقیتی در ساخت آثار ندیدم ولی همین‌که یک ارکستراسیون بکگراند در یک تئاتر رخ‌نمایی می‌کند جای شکرش باقی است. یک تئاتر موزیکال همواره باید به زبانی اجرا بشود که زبان رسمی مخاطبان آن است در تئاتر موزیکال روایت بر اساس پرفورمنس است و موسیقی را می‌توان خون در رگ‌های این ژانر توصیف کرد،
از جدیدترین موسیقی‌های دنیا چه قدر در تئاتر ما استفاده می‌شود و چه جایگاهی در تئاتر دارند؟
قطعاً این‌چنین است، در سال‌های اخیر نگاه به موسیقی تئاتر و پرفورمنس نسبتاً بهتر شده. استفاده از سال‌هایی با جغرافیاهای مختلف در تئاترها به‌وضوح دیده می‌شود، ولی استفاده صحیح و بجا متأسفانه نیست تلفیق در محتوی انجام می‌گیرد نه این‌که به‌طور مثال ما هنگ درام رو سه‌تار تلفیق کنیم، محتوی نگری یعنی آهنگساز اثر، اگر قرار است فیوژن کار کند و ارنج‌سازیکش سه‌تار است و در یک صحنه باید جز بلوز نواخته بشود با همان سه‌تار به آن فضا برسد و از موتیف خارج نشود.
در اپرا، اجراکنندگان در اصل خواننده هستند که دوره‌های بازیگری را نیز تا حدودی فراگرفته‌اند؛ اما در تئاتر موزیکال لازم است که اجراکننده در بازیگری مهارت بالایی داشته باشد و همچنین فیزیک قوی و در آواز و نیز مهارت داشته باشند.