بازار تاریخی کاشان، قلبی که خوب نمی‌تپد

مجموعه‌  بازار شهر که در شهریور سال ۱۳۵۵ به شماره ۱۲۸۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، درون خود ۲۲ اثر تاریخی ملی از جمله تیمچه‌های امین الدوله و بخشی، کاروانسرای نو، آب انبار صباغ، مسجد و مدرسه میانچال، مسجد میرعماد، مسجد و مدرسه امام خمینی (سلطانی)، آب انبار و حمام گذر نو و حمام خان را جای داده است.

بازاری که روزگاری در آن سکه ضرب می‌شده و مبداء صادرات کالا بود، امروز در جستجوی شکوه اقتصادی و بالندگی گذشته است؛ جایی که همچنان می‌تواند قلب تپنده اقتصادی شهر باشد، اما حال و روز خوشی ندارد.

وضع بازار کاشان اسفناک است

"وضع بازار کاشان اسفناک است" این جمله را حسین باغ شیخی، نایب رئیس کمیسیون فرهنگی شورای اسلامی شهر کاشان می‌گوید و با این جمله تکمیل می‌کند که برخی از آثار ناملموس این اثر تاریخی در آستانه نابودی است.

او وضع بازار مسگر‌ها را مثال می‌زند و می‌گوید:  فقط یک خانواده در بازار مسگر‌ها فعالیت دارد و در زمینه پرورش هنرمند و احیای این هنر اقدام ویژه‌ای نشده در حالی که تولیدات این خانواده به ۱۰ کشور صادر می‌شود و گسترش این هنر به افزایش صادرات می‌انجامد.

به گفته نايب رئیس کمیسیون فرهنگی شورای اسلامی شهر کاشان، در حالی که بازار کاشان نامزد ثبت در میراث جهانی یونسکو است که امروز محصولات ارائه شده در آن تناسبی با هویت تاریخی اش ندارد.

باغ شیخی معتقد است  در سایه ناآگاهی شماری از مردم و مسئولان، بسیاری از میراث ناملموس بازار تاریخی کاشان در آستانه نابودی و فراموشی است و باید تا دیر نشده چاره‌ای اندیشید.

بازار امروز کاشان، بنایی قاجاری بر ویرانه بازار کهن

بازار به عنوان ستون فقرات شهر در معماری اسلامی شناخته می‌شود و به صورت همزمان یک محور مهم ارتباطی، اقتصادی و فرهنگی با نقش و منزلتی مهم در حیات اجتماعی شهر است. این را حسین ذاکری کنشگر حوزه میراث فرهنگی و فعال فرهنگی اجتماعی کاشانی می‌گوید.

او درباره سابقه بازار کاشان می‌گوید: این بازار در دوران سلجوقی و صفوی به دلیل همجواری با راه‌های بازرگانی، رونق زیادی داشت، اما در زلزله شدید سال ۱۱۹۲ هجری قمری ویران شد و بازار کنونی، روی بقایای آن ساخته شده و فضای معماری امروز بازار بیشترحاصل بازسازی‌های دوره قاجار و به خصوص زمان حکمرانی فتحعلی شاه است.

بازار کاشان با امتداد شرقی غربی، از دروازه قدیمی شهر (دروازه دولت) آغاز می‌شود و تا گذر پا نخل ادامه پیدا می‌کند که در این مسیر، راسته بازار مسگرها، میانچال، بالا بازار، درب زنجیر، زرگر‌ها و گذرنو قرار دارد. مجموعه میانچال، کانون اصلی بازار است و بر خلاف الگو‌های دیگر شکل خطی ندارد.

مجموعه بازار کاشان همانند بیشتر بازار‌های معماری اسلامی شامل تیمچه، سرا، گرمابه، آب انبار، سنگاب و مسجد مدرسه است.

این بازار شامل ۶ محور اصلی مسگرها، قیصریه، درب زنجیر، زرگرها، گذرنو، پانخل و محور‌های فرعی شامل بازارچه‌های رنگرزها، پاشنه‌سازها، ربانی، ملک، میانچال، کفشدوزها، خیاط‌ها، بزازها، پاشنه سازها، بالا بازار، سردار، قیصریه، ریسمان فروش‌ها، بازارچه سلطانی و محقق در کنار ۱۲ پاساژ (مرکز تجاری جدید)، ۱۱۲ کارگاه تولیدی همچون کارگاه رنگرزی، نجاری و ۱۱۰۰ باب مغازه و واحد صنفی است.

به گفته این دانشجوی کارشناسی ارشد گردشگری، تیمچه امین الدوله، مدرسه امام خمینی (ره) و یک مسجد افزوده‌های جدیدتر بازار است.

ذاکری درباره مشکلات بازار کاشان می‌گوید: ورود آزاد موتورسیکلت به راسته‌های بازار به بهانه بارگیری و تخلیه بار و نبود سطل‌های زباله از مشکلاتی است که اولی با زمان بندی بارگیری‌ها از میادی مشخص و نظارت کامل و دومی با نصب جایگاه‌های پسماند جدید که نشت شیرابه نداشته باشد و حضور نیروی جمع آوری پسماند، قابل رفع است.

بازار کاشان، جان تازه می‌خواهد

یکی از کسبه که از حجره‌داران تیمچه نو بازار کاشان است در گفتگو با خبرنگار ما گفت: کسبه تیمچه پس از ریزش سقف، با هزینه شخصی، آن را مرمت و ایزوگام کردند در صورتی که طبق اصول و ضوابط میراث باید کاه‌گل می‌شد، اما چون مسئولان میراث فرهنگی برای جلوگیری از تخریب‌ها اقدام جدی نکرده اند این کار ضروری بود.

به اعتقاد او  آثار تاریخی و میراثی کاشان با توجه به بازدید گردشگران داخلی و خارجی درآمدزایی خوبی دارد، اما این درآمد برای شهرستان و آثار تاریخی آن هزینه نمی‌شود.

یکی دیگر از کسبه قدیمی بازار کاشان می‌گوید: مسئولان اداره میراث فرهنگی و شهرداری در نشست‌های هم اندیشی با کسبه برای رفع مشکلات و احیای بازار از نبود بودجه می‌گویند در حالی که حفظ بنا‌های تاریخی شهر، آبروی اقتصادی و فرهنگی آن است و همه باید در این زمینه همکاری کنند.

او می‌گوید: البته شهرداری ناحیه بازار و اداره میراث فرهنگی اقداماتی کرده اند، اما به نظر می‌رسد کافی و موثر نبوده است.

یکی از حجره داران فرش در بازار کاشان هم می‌گوید: جای سوال است که شهرداری هرسال در قالب عوارض نوسازی یا حتی برای واگذاری حجره، بیمه و سایر امور از کسبه هزینه مشارکت می‌گیرد، چرا بخشی از آن را برای مرمت بازار هزینه نمی‌کند.

او می‌گوید: حتی نبود سرویس بهداشتی در بازار جای گلایه دارد و در فصول گردشگرپذیر مثل نوروز و ایام گلابگیری به معضل تبدیل می‌شود.

بازار کاشان، بیمار نیازمند تیمار

احمد دانایی‌نیا سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان، بازار تاریخی این شهر را به لحاظ موقعیت استقرار در بین بازار‌های ایرانی سرآمد می‌داند و می گوید: قرار گرفتن این بازار بین دو پایتخت صفوی یعنی اصفهان و پایتخت قاجاری یعنی تهران، در ۶۰۰ سال اخیر جایگاه ممتازی به آن بخشیده بود.

او گفت: اقتصاد شهر کاشان به ویژه اقتصاد وابسته به فرش و صنایع وابسته به آن، شرایطی را ایجاد کرده که بازار کاشان، در قواره بازار‌های بزرگ ایرانی و همطراز با مراکز استان‌ها باشد.

سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان هم از کارشناسانی است که به وضع نامساعد بازار تاریخی کاشان اذعان دارد.

دانایی‌نیا می‌گوید: به دلیل شرایط فضا‌های کالبدی بازار از جمله کابل کشی‌های فرسوده و وجود انبار‌های مواد نفتی، احتمال حریق در آن بالاست است، در بخش‌های قابل توجهی از بازار، دخل و تصرفات غیرمجاز صورت گرفته و قسمت‌هایی از آن بر اثر خیابان کشی‌های غیر اصولی، جایگاه و اعتبار خود را از دست داده است.

اولین گام احیای بازار با کمک خیران و کسبه

او گستردگی بازار و بی توجهی برخی از صاحبان صنوف و ... به صیانت از این اثر تاریخی را عوامل وضع نامساعد فعلی بازار بیان می‌کند و می‌گوید: برای احیای بازار، بخش خصوصی، صنوف مختلف و به خصوص قدیمی‌های دغدغه‌مند باید وارد میدان شوند و در این مسیر هیئت امنای تیمچه امین الدوله پیش قدم و حضور یک کارشناس میراث را برای همکاری در طرح‌های مرمتی خواستار شده اند.

سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان معتقد است استحکام بخشی و رساندن بازار کاشان به مقیاس‌های ملی و بین المللی ضروری و صیانت و حفاظت از آن وظیفه‌ای است که میراث فرهنگی با تعیین قوانین و شیوه‌نامه‌ها ایفا خواهد کرد.

ساماندهی تاسیسات، اصلاح کابل کشی‌ها، نورپردازی‌ها و برگرداندن کاربری‌ها متناسب با شان بازار، مواردی است که به گفته دانایی نیا در مرحله اول به کمک خیران و بازاریان، اجرایی می‌شود تا نمونه و الگویی برای فرآیند مرمت بخش‌های مختلف بازار شود.

او می‌گوید: اگرچه متولی بخشی از بازار اوقاف و شهرداری هستند، اما هر طرح مرمتی و حتی گذاشتن خشتی روی خشت دیگر، بایستی با نظر میراث فرهنگی باشد و این اداره، اجازه دخل و تصرف در فضای بازار بدون مطابقت با ضوابط قانونی را نمی‌دهد.

ساماندهی بازار با محوریت شهرداری ناحیه بازار

امیر بهبهانی دبیر تولیدکنندگان فرش دستباف کاشان که در سرا یا همان کاروانسرای نوی بازار حجره فرش دارد گفت: سرای نو تنها کاروانسرای۱۰ ضلعی کشور و از لحاظ معماری بی‌نظیر است، در این بنا راهی برای عبور چهارپایان انتقال کالا‌ها از کف کاروانسرا تا پشت بام وجود داشته که آثار آن هنوز باقی است.

او می‌گوید: تعدادی از حجره‌ها متعلق به وراث مالکان قدیمی است که دسترسی به آن‌ها سخت است و احیا و مرمت این سرا را با مشکل مواجه کرده است.

این بازاری کاشانی که از اقدامات جدید شهرداری ناحیه بازار برای ایجاد انسجام بین کسبه و هم اندیشی و هماهنگی با آنان برای مرمت بازار راضی است می‌گوید: شهرداری بهترین مجری ساماندهی و احیای بازار است.

سرای نو در ۱۰۰ متری مسجد تاریخی میرعماد است و۹۰ مغازه دارد که همه آن‌ها فعال نیست.

احیای اماکن تاریخی، رویکرد مدیریت جدید شهر

حسن بخشنده امنیه شهردار کاشان در گفتگو با خبرنگار ما گفت: بازار موتور محرک اقتصاد شهر و از عوامل نشاط اجتماعی مردم است و نقش مؤثری در ایجاد سرمایه اجتماعی و اقتصادی و برقراری ارتباطات سنتی دارد.

به گفته او، مجموعه بازار بزرگ کاشان نمونه‌ای بی بدیل و یکی از زیباترین بازار‌های ایران است که از دیرباز به سبب ساماندهی منظم و معماری بی نظیر مجموعه فضاهایش مورد توجه و تحسین بوده است.

شهردار کاشان با پذیرش مشکلات فعلی بازار تاریخی این شهر گفت: احیا و بازآفرینی معابر و اماکن اصیل و تاریخی، از رویکرد‌های مدیریت شهری در این دوره است و سعی می‌شود این طرح‌ها با حفظ هویت و اصالت اماکن و بنا‌ها و با نظر به سهولت بهره مندی شهروندان اجرا شود.

انتقادها ناشی از ناآگاهی است

احمدرضا کاظمی شهردار ناحیه بازار کاشان ناآگاهی را دلیل برخی اظهارات از جمله اسفناک دانستن وضع بازار دانست و به خبرنگار ما گفت: همیشه باید تامل کرد مخاطبین اظهار نظر چه کسانی هستند و شهرداری با بضاعت اندک، وجود معارضان و مالکان، محدودیت‌های مالی و اجتماعی خود آیا در وظایف محوله کوتاهی کرده یا در مواردی مظلوم واقع شده است؟

او گفت: شهرداری در دو حوزه عمران و خدمات شهری شامل رسیدگی به اوضاع بازار و نظافت آن و آنچه در ارتباط با نگهداشت بازار است وظایف تعیین شده‌ای دارد، اما گاه حتی فراتر از وظایفش عمل کرده که نمونه آن تعیین شهردار ناحیه بازار است.

شهردار ناحیه بازار کاشان تنها راهکار احیای بازار را جلب مشارکت بیشتر کسبه می داند و می گوید: شهرداری فقط در سال گذشته عملیات مرمت و احیای سه هزار و ۲۰۶ متر مربع از بازار یک میلیارد و ۴۰ میلیون تومان هزینه کرد.

بلوک فرش بازارچه و کوچه ضرابخانه، سفیدکاری بدنه بازارچه صباغ و ازاره چینی دیوارهای بازارچه، کاهگل قسمتی از بام بالابازار، سفیدکاری بدنه بازارچه ملک و ازاره چینی دیوارهای بازارچه، کف سازی تیمچه امین و آزادسازی چایخانه تیمچه از مهمترین این اقدامات عمرانی بوده است.

مقاوم سازی بخشی از بازار کاشان در برابر زلزله

به گفته کاظمی، نخستین طرح مقاوم سازی لرزه‌ای بازارهای کشور، با ۳۰۰ میلیون تومان اعتبار در قسمتی از بازار کاشان اجرا شد.

او از اجرای چهار طرح عمرانی با یک میلیارد تومان اعتبار در دو ماه اول امسال در بازار کاشان خبر داد و گفت: بهسازی ورودی گذر نو از کمال الملک شامل جداره سازی و کف سازی و بهسازی ورودی بازار پانخل تا پایان نیمه اول امسال تکمیل می شود.

شهردار ناحیه بازار کاشان می گوید: طرح مطالعاتی مستند نگاری و نقشه برداری کلی بازار نیز با همکاری دانشگاه ها و پژوهشگران در حال اجراست.

امنیت و ایمنی، از دید کاظمی دو اولویت اصلی و ضروری بازار است که با حضور نیروی خدمات شهری به عنوان گشت شب، نصب و راه‌اندازی سامانه پایش تصویری و مقاوم سازی در برابر زلزله و حریق محقق می شود.

او می‌گوید: ضرر رطوبت و فرونشست در اثر نشت آب یا فاضلاب‌ مسدود شده زیر زمینی در کارگاه‌های رنگرزی حتی خسارتی بیشتر از آتش سوزی در پی دارد و به همین دلیل طرح پایش مشاغل پرخطر هم اجرا شد.

بیشتر مشکلات بازار بر سر مالکیت است

به گفته شهردار ناحیه بازار بیشتر مشکلات، مربوط به مالکیت و سرقفلی املاکی است که به ورثه رسیده و بر سر تفکیک سهم و موارد دیگر اختلاف دارند.
کاظمی معتقد است: فعالیت‌های عمرانی خارج از ضوابط برخی کسبه و بی توجهی به تخریب ملکی مانند کاروانسرا از مشکلاتی است که شهرداری نمی تواند به تنهایی آنها را رفع کند.

او می‌گوید: مجموعه بازار کاشان با ۱۹ کاروانسرا، تیمچه، سرا و ۱۵ مسجد کوچک از لحاظ فرهنگی و تاریخی غنای بالایی حتی بیشتر از بسیاری از بازارهای تاریخی دارد و می تواند موضوع پژوهش های فرهنگی باشد.

تلاش شهرداری برای احیای مشاغل سنتی و صنایع دستی

کمک به احیای مشاغل سنتی و صنایع دستی اقدام دیگری است که شهردار ناحیه بازار کاشان از آن نام می برد و می گوید: با راه‌اندازی بازارچه محتشم و دعوت از هنرمندان نشلج به منظور احیای هنر گیوه‌بافی تلاش کردیم و حتی حجره رایگان، تحویل دادیم اما متاسفانه هنرمندان از آن استقبال نکردند.

کاظمی می گوید: خوشبختانه شماری از جوانان با راه‌اندازی کافی شاپ در فضایی سنتی یکی از کاروانسراهای بازار پویایی و شادابی را به حجره‌ها برگرداندند و برخی حجره ها پس از سال ها بازگشایی شد اما تا احیای کامل بازار کاشان راه درازی باقی است.

بازار کاشان از مقاصد اصلی گردشگران بوده و هست چه آن زمان ادوارد براون سیاح عصر صفوی دربارع بازار مسگرهایش نوشت: "بازار مسگر‌های کاشان با صدای دائمی چکش که روی مس می‌خورد و کوره‌هایی که مس در آن‌ها قرمز می‌شود یکی از نقاط تماشایی مشرق زمین است" و چه امروز که گردشگران نوروزی و میهمانان جشنواره بهاری گلابگیری به دیدن آن می‌روند. اما این بازار همچنان می‌تواند نبض حیات اقتصادی شهر را هم در دست داشته باشد اگر فارغ از شعارها، هم مردم و هم مسئولان به صیانت از آن ایمان داشته باشند و در این مسیر همراه شوند.

گزارش از حرمت سادات متولی