بحران آب یک درد از هزاران درد محیط زیست محسوب می‌شود و این وضعیت به ایران محدود نیست و رخدادی جهانی است، اما تفاوت آنجاست که با مدیریت علمی و استفاده بهینه از منابع ناچیز موجود، می‌توان مانع گسترش و تعمیق بحران شد.
با نظر به چالش‌های نوپدید َمانند کشمکش بر سر توزیع حق آبه و اجرای سیاست مناقشه‌انگیز انتقال آب از مناطق پرآب به نقاط کم‌آب، آشکارا توان تبدیل به مسئله‌ای مهم و اجتماعی را دارد.
چاه‌های عمیق به حریم مقدس قنات‌ها که جدای از اهمیت حیاتی، از ازرش تاریخی و تمدنی بسیاری برخوردارند، تجاوز کرده‌اند و با خشکاندن آن‌ها شریان حیات را در بسیاری از مناطق این سرزمین پهناور قطع کرده‌اند.
وقتی قناتی می‌خشکد چشمه‌سار‌های کهن می‌میرند، کبوتران چاه‌نشین سراسیمه به آسمان پر می‌کشند و سکوتی سهمگین، بیشه‌زار خشکیده را در کام می‌کشد، مویه بر مرگ قنات، نوستالژی معصومیت از دست رفته نیست، پیام ترسناک امروزیان به آیندگان است.
بی هیچ‌گمان در جهان جدید و در پهنه توسعه یافته‌تر آن، نکوداشت محیط زیست و منابع تجدیدناپذیر از جمله آب و خاک، مهم‌ترین ماموریت نظام‌های سیاسی و بزرگ‌ترین خویشکاری شهروندان است، مردمان آن سرزمین‌ها نیک می‌دانند که آب، خاک، درخت و هوا و هر چه جز آن، نه مال میراثی، بلکه امانتی است که آن را به آیندگان باید سپرد.
اکنون زمان آن رسیده است که این مهم را همچون گوشواره‌ای به گوش بیاویزیم جنگ جهانی آینده نه برای تسخیر معدن‌های طلا و چاه‌های نفت، که جدال بر سر منابع کمیاب آب است، سخنی صواب، که دست کم برای ما ایرانیان بسی پر معنا است، چه آنکه در طول تاریخ پرتلاطم خویش پیوسته در انتظار رسیدن ابر‌های سیاه به آسمان چشم دوخته‌ایم.
بحران آب و مدیریت منابع آب، هشداری که باید جدی گرفته شود
مدیریت منابع آب چیزی است که در شرایط فعلی حرف اول عرصه محیط زیست را می‌زند، مدیریتی که می‌تواند اثرات و آسیب‌های این بحران جهانی را کاهش و یا به تعویق اندازد.
رییس کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی در سفر اخیر به لرستان و شهرستان بروجرد گفت: هیچ شهری در لرستان از آب پایدار برخوردار نیست در حالی که ۲ برابر میانگین کشور در این استان بارندگی داریم، اما هیچ شهری در لرستان به آب پایدار سد متصل نیست.
محمدرضا رضایی کوچی با بیان اینکه سد‌های لرستان بین ۱۰ تا ۴۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارد، بیان کرد: آب شرب تمام َشهر‌های لرستان از طریق چاه تامین می‌شود و اگر این شهر‌ها را در آینده‌ای نزدیک به آب سد متصل نکنیم با مشکل در تامین آب شرب روبه‌رو می‌شویم.
وی گفت: در استانی که بیشترین بارندگی را داریم به‌خاطر عدم مدیریت می‌توانیم بیشترین بحران را در تامین آب شرب هم داشته باشیم، با منابعی که برای تکمیل سد‌ها از جمله سد آبسرده برای بروجرد در نظر گرفته شده است می‌توانیم شاهد تکمیل آن باشیم.
در همین راستا باید یادآوری کرد که در شهرستان بروجرد بنا بر گفته مسوولان مرتبط بحران آب از مرز هشدار گذشته است، خشکسالی چند سالی است که تداوم دارد و در حال حاضر چهار روستا در این شهرستان با تانکر آبرسانی می‌شود و گرمای زود هنگام هوا نیز مزید بر علت شده تا مصرف آب بیشتر شود.
مدیر شرکت آب و فاضلاب بروجرد در این باره به خبرنگار ایرنا می‌گوید: شهرستان بروجرد با کاهش ۳۵ میلیون متر مکعبی منابع آبی زیر زمینی روبرو است که اگر منابع آبی به خوبی و قاطعانه مدیریت نشود با کم آبی شدید روبرو خواهیم شد.
با گرم شدن هوا هر کولرآبی حدود ۶۰۰ لیتر آب در شبانه روز مصرف می‌کند، باید همه کمک کنند تا مشکلات آب برطرف شود، برداشت آب شرب برای بخش کشاورزی در بخش‌هایی از شهر با انشعابات غیر مجاز مشکل ساز شده است.
حبیب اله حدادی افزود: هم اکنون چهار روستا در شهرستان با تانکر آبرسانی می‌شود، که در صورت تداوم گرما و خشکسالی به ۴۰ روستا افزایش خواهد یافت، در حال حاضر روزانه ۲ تانکر ۱۲ هزار لیتری آب به روستا‌های ثمورخان، کلان، تپه مولا و پیراب ارسال می‌شود.
مدیر شرکت آب و فاضلاب بروجرد یادآور شد: کاهش نزولات آسمانی و خشکسالی در سال‌های اخیر موجب شده است تا گرمای هوا زودتر شروع شود بحران کم آبی در شهرستان بروجرد جدی است و از مرز هشدار گذشته که انتظار می‌رود مردم با صرفه جویی از هدر رفت آب جلوگیری کنند.
اکنون مجموع مشترکان تحت پوشش شرکت آب و فاضلاب این شهرستان ۱۴۵ هزار مشترک شهری و روستایی است و ۷۵ درصد آب شرب شهرستان بروجرد از چاه‌ها تامین می‌شود، که در صورت بحران با کمبود مواجه خواهیم شد.
کمبود منابع آب زیر زمینی در حال حاضر یکی از بحران‌های زیست محیطی در کره زمین است، در ایران حدود ۶۰۹ آبخوان وجود دارد که شرایط ۳۰۰ مورد آن‌ها بحرانی است و حدود ۵۰ آبخوان هم در آستانه ممنوعیت هستند که در مجموع نشان دهنده یک وضعیت منفی در دشت‌های کشور است.
فعالان بخش حفاظت از منابع طبیعی بر این باورند که نوسانات سطح آب زیرزمینی ما را به این سمت هدایت می‌کند که برنامه ریزی مدیریت آب، نیازمند یک بازنگری اساسی است، در تاکید کاهش سطح آب زیرزمینی می‌توان یادآور شد که در گذشته سطح آب زیرزمینی در عمقی بین پنج تا هفت متری سطح زمین بود و اینک با افت شدید به عمق ۵۰ تا ۶۰ متری رسیده است.
رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری بروجرد در این خصوص می‌گوید: متاسفانه وضعیت آب زیرزمینی کره زمین روز به روز به دلیل مقدار زیادی که در اراضی کشاورزی برداشت می‌شود، زمینه ساز ایجاد بحران‌های خشکسالی و افزایش بیابان‌ها شده و فرسایش بادی و خاکی برای ریزگرد‌ها فراهم کرده است.
امیر ثقلینی بیان کرد: با توجه به وضعیت فعلی کشور در زمینه تنش‌های آبی و اینکه کشورمان در یک دوره بحرانی خشکسالی قرار گرفته است از نظر اجتماعی، زیست محیطی و معیشتی مردم با مشکلاتی مواجه هستیم و مردم نقش موثری در این مسیر دارند، مردمی که در کره زمین زندگی می‌کنند به عنوان کسانی که بهره بردار هستند، رفتارشان نسبت به آب و چگونگی استفاده از آب و بهره برداری درست از آن رفتار درستی نیست.
او یادآور شد: بیایان زایی، فرونشست زمین و کاهش سطح آب زیرزمینی نتیجه این رفتار‌های نادرست با آب است در قسمت‌هایی نیاز است که تغییرات رفتاری صورت گیرد، اکنون مخاطرات بحران زایی در خصوص آب‌های زیرزمینی داریم که درک و شناخت درستی از آسیب پذیری آب‌های زیرزمینی وجود ندارد و همچنان در کشور اثرات اضافه برداشت از آب‌های زیرزمینی وجود دارد.
ثقلینی ادامه داد: متاسفانه با توجه به فقر و مشکلات معیشتی که وجود دارد این گونه رفتار‌های نادرست با آب نادیده گرفته می‌شود ضمن اینکه اکوسیستم‌هایی که در اطراف مناطق زیست بوم وجود دارد مثل بیابان و جنگل‌ها متاثر از برداشت آب است و عامل انسانی باعث از بین رفتن این زیست بوم‌ها می‌شود.
رییس منابع طبیعی و آبخیزداری بروجرد با تاکید عامل فرهنگ سازی و مدیریت واحد برای این پدیده گفت: مدیریت واحدی بر این پدیده باید صورت گیرد و با کسانی که به هر قیمتی از منابع آبی بهره کشی می‌کنند، برخورد‌های قاطع و متناسبی صورت گیرد.
تلاقی عوامل مختلف اقتصادی و اجتماعی باعث شده است که مسئله آب به یک موضوع بحرانی تبدیل شود، خشک شدن رودخانه‌ها و چشمه‌ها صرفا یک پدیده اقلیمی نیست، بلکه پیامد‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و زیست محیطی مهمی دارد که باید آن‌ها را در مدیریت آب مورد توجه قرار داد.
بنا بر گفته پژوهشگران پیامد‌های اجتماعی بحران آب، افزایش مهاجرت جوانان و خانواده‌ها در سال‌های اخیر به کلان شهر‌ها و افزایش فقر و بیکاری است.
استاد دانشگاه و جامعه شناس می‌گوید: رشد آسیب‌های اجتماعی مانند، از دست دادن شغل و تضعیف کشاورزی در مسیر رودخانه‌های خشک شده، اعتیاد، طلاق و سیل‌های ویرانگر سال‌های اخیر همگی نشان دهنده آسیب پذیری و تبعات اجتماعی تغییرات اقلیمی است.
معصومه زارعی بیان کرد: در مدیریت بحران آب با ایجاد اشتغال پایدار می‌توان از بار معیشت مردم از روی منابع آب کاست به عبارتی مردم در نبود اشتغال پایدار به بهره‌برداری بی‌رویه از طبیعت و کاشت محصولات آبدوست مانند برنج و یا دامداری بیش از حد ظرفیت روی می‌آوردند و برای بقای خود، آب و مراتع ارزشمند را بدون آینده نگری مصرف می‌کنند و نمی‌توان از آن‌ها انتظار مقابله با کم آبی را داشت.
این پژوهشگر اجتماعی افزود: در کنار شیوه‌های مدیریتی منابع آبی، نباید از نگاه فرهنگی مردم به جدیت موضوع تغییرات اقلیمی غافل شد، آنچه مسلم به نظر می‌رسد این است که رسیدن به اهداف مرتبط با کاهش مصرف آب بدون همکاری مردم و وظایف شهروندی که در این حیطه دارند امکان پذیر نیست.
وی تاکید کرد: تا زمانی که خود ما باور نکنیم در آستانه چه فاجعه‌ای هستیم و صرفه جویی در مصرف آب تبدیل به یک گفتمان غالب در جامعه نشود مشکل پابرجا خواهد ماند.
فلات ایران خشک بود، هست و خواهد ماند، بنابراین خشکسالی در ایران یک قاعده و ترسالی با اندکی تسامح، استثنا بوده است، بی توجهی به هشدار‌هایی در خصوص خشکسالی و ضرورت تغییر در شیوه‌های مدیریت ناکارآمد آبی طی سال‌های گذشته تا کنون باعث بحران فعلی شده است و بنا بر گفته کارشناسان به نظر می‌رسد از سال آبی ۱۳۹۷، فلات مرکزی وارد دوره‌ی «فاجعه» شده است.
در این خصوص پژوهشگر و فعال اجتماعی می‌گوید: راهکارهای بسیاری برای چیرگی بر این بحران پیشنهاد شده است، دگرگون‌سازی کامل شیوه کشاورزی و مدرن‌سازی آن، دگرگون‌سازی گام به گام تولید صنعتی و انرژی، بازیافت آب از راه بهینه‌سازی سیستم فاضلاب، انتقال آب از کشور‌های دیگر و بارور کردن ابر‌ها از جمله این راهکار‌ها است.
سلمان احمدوند با بیان اینکه همه این راهکار‌ها در جای خود مناسب و کارساز خواهد بود، گفت:، ولی با شرایط اورژانسی کنونی و اطمینان‌بخش نبودن پیش‌بینی‌های درازمدت آب و هواشناسی، با احتمال تکرار وضعیت سال ۹۶، ۹۷ و سال‌های آینده، فقط یک راهکار استراتژیک به موازات راه حل‌های دیگر، برای رفع بحران آب وجود دارد و آن شیرین‌سازی آب دریا است.
این فعال اجتماعی افزود: ایران دارای سه ساحل ممتاز در کرانه‌های اقیانوس هند، خلیج فارس و دریای خزر است، برای شیرین‌سازی آب، دستیابی به برق بسیار ارزان و فناوری شیرین‌سازی لازم است.
او تاکید کرد: پهنه‌ی مثلث کویری و بیابانی ایران، میان سبزوار، قم و ایرانشهر و پیرامون آن، بزرگتر از مساحت آلمان است، از سوی دیگر، دشت لوت در جنوب این مثلث، قطب گرمایی کره زمین محسوب می‌شود، مهم‌تر اینکه، امروزه جهان توسعه‌یافته برای نجات زمین و مصاف با تغییر اقلیمی بسیج شده‌اند تا با سخاوت و حتی دادن امتیاز فناوری تولید انرژی رایگان و پاک آفتابی را در اختیار کشور‌ها بگذارند، برآورد‌ها نشان می‌دهد که برق حاصل از مثلث کویری ایران، انرژی مورد نیاز همه کشور‌های غرب آسیا را تامین می‌کند.
احمدوند اضافه کرد: از طرف دیگر، فناوری تولید آب شیرین‌کن‌ها نیز که بس کهن است، ولی برای تولید کلان و گسترده و نوسازی مستمر آن، ایران باز هم نیازمند همکاری بین‌المللی است، هر ۶ کشور جنوب خلیج فارس، تمام یا بخش عمده نیاز‌های آبی خود را از همین راه تامین می‌کنند، بنابراین برای تامین آب شرب و صنعتی استان‌های فلات مرکزی و برخی استان‌های پیرامونی، ناگزیر باید، بی‌درنگ به سمت تولید برق آفتابی و نیز تاسیس کارگاه‌ها و کارخانه‌های تولید آب شیرین‌کن حرکت کرد، هدفی که نیل به آن به‌مثابه استراتژی بزرگ آبی، نیازمند همکاری‌های گسترده بین‌المللی است.
با مدیریت علمی و استفاد بهینه از منابع ناچیز موجود، می‌توان مانع گسترش و تعمیق بحران شد یا دست کم لحظه‌ی وقوع فاجعه را به تعویق افکند، از هر راه ممکن از جمله نشستن پای صحبت کارشناسان و متخصصان این حوزه، تمرکز بر تاب آوری اجتماعی بحران آب و یا دعوت به همکاری و مشارکت مردم در این مسیر می‌توان این بحران را مدیریت کرد و یا دست کم اثرات و آسیب‌های آن را به حداقل رسانید.