گل، نمود بارز زیبایی طبیعت است و جلوه بی‌نظیرش چشم را می‌نوازد و روح را جلا می‌دهد، اما فارغ از بهره های غیر مادی که از این مخلوق هزار رنگ خداوندی می توان گرفت، تولید و فروش آن سالیان درازی است که یک صنعت ثروت آفرین را در دنیا رقم زده و کشورهای مختلف همواره در تلاشند تا سهم بزرگتری از این صنعت را به خود اختصاص دهند.
گل، نمود بارز زیبایی طبیعت است و جلوه بی‌نظیرش چشم را می‌نوازد و روح را جلا می‌دهد، اما فارغ از بهره های غیر مادی که از این مخلوق هزار رنگ خداوندی می توان گرفت، تولید و فروش آن سالیان درازی است که یک صنعت ثروت آفرین را در دنیا رقم زده و کشورهای مختلف همواره در تلاشند تا سهم بزرگتری از این صنعت را به خود اختصاص دهند.
یکی از اقدامات اساسی در این صنعت، پرداختن به امر "به‌نژادی" و تولید گونه های جدید، مقاوم و با کیفیت انواع گل است که ماندگاری تولیدکننده و توسعه عملکرد او را در این صنعت تضمین می کند.
در ایران نیز پژوهشکده ملی گل و گیاهان زینتی در شهرستان محلات، چندین سال است که در این حوزه فعالیت می کند و یکی از انواع گل که در این حوزه مورد توجه قرار گرفته گل بسیار زیبای داوودی است که طرفداران بسیاری در سراسر دنیا دارد و می تواند بازار و درآمدهای بسیار خوبی را نصیب تولیدکنندگان کند.
اخیرا بیست و یکمین نمایشگاه گل‌های داودی در شهرستان محلات برگزار شد و ۹۹۲ رقم (ژنوتیپ) برتر داوودی در این نمایشگاه عرضه شد که همگی ارقامی جدید و حاصل کار به‌نژادی پژوهشکده هستند.
به همین بهانه با "محمدرضا شفیعی" عضو هیئت علمی پژوهشکده ملی گل و گیاهان زینتی و مجری‌مسئول و به‌نژادگر گل داوودی به گفتگو نشستیم و با او که با مطالعه و اقدام پژوهشی چندین ساله بر روی گل داوودی، توانسته به دستاوردی جالبی برسد سخن گفتیم. صحبت ما از داوودی شروع شد و به صنعت گل و گیاه رسید و با آسیب‌شناسی و مرور پتانسیل‌های آن ادامه یافت.
ـ درباره تاریخچه به‌نژادی داوودی صحبت کنید
گل داو,دی با نام علمی کریسانتِموم(Chrysanthemum) بومی ایران نبوده و بومی چین و شرق آسیاست. البته گونه دیگری که بومی ایران است وجود دارد، اما آنچه که در نمایشگاه سالانه گل داوودی در محلات به نمایش درمی‌آید، حاصل کار به‌نژادی (اصلاح نژاد) توسط پژوهشکده است. کار به‌نژادی از سال 1378 با 10 رقم که حاصل جستجو در باغات گل شهرهای محلات، تهران، اصفهان، کرج و ... بود آغاز شد، این کار از طریق دو رگ‌گیری و تلقیح یک رقم به عنوان والد مادری و یک رقم به عنوان والد پدری ادامه یافت.
بدلیل بالا بودن ناهمگونی ژنی، تنوع فرزندان بسیار، حاصل این کار بود که ژنوتیپ‌های جدید از بین آنها انتخاب شد که این یک روش به‌نژادی است. این شیوه به نژادی در بسیاری از گونه‌های گیاهان و میوه‌ها، روشی مرسوم برای اصلاح نژاد است. به عنوان مثال با کار بر روی ارقام وحشی گندم، ارقام بهتری حاصل شده است.
پیش از این، کارهای محدودی بر روی اصلاح گل در برخی از دانشگاه‌های ایران صورت پذیرفته بود، اما بزرگترین پروژه به‌نژادی گل در ایران، اصلاح نژاد داوودی است. حاصل کار به‌نژادی انجام شده، رسیدن به بیش از 1000 رنگ و ژنوتیپ جدید در حال حاضر است، ضمن اینکه کار بهبود جمعیت نیز انجام شده‌است. ارزیابی این کار بر اساس پروتکل جهانی UPOV انجام شده است که 96 صفت مورفولوژیک (ظاهری) گیاه یا شناسه آن را بررسی می‌کند که شامل اندازه گل، تراکم، پُرپَری، کم‌پَری، رنگ و ... است و بر این اساس، هر ساله تعدادی از ارقام که درجه کیفی پایینی داشتند که در برخی سال‌ها به 200 رقم نیز می‌رسید، حذف شدند تا به تنوع موجود رسیدیم و به تدریج در 6 سال اخیر، کیفیت ارقام بهتری را شاهد بودیم.
با در نظر گرفتن ارقام حذف شده، می‌توان ادعا کرد که تاکنون به حدود 2000 رقم گل داودی و ارقامی با کیفیت قابل قبول دست یافته‌ایم که در عرصه بین‌المللی می‌تواند با شرکت‌های به‌نژادی کشورهایی مانند آلمان و هلند که در این زمینه پیشرو هستند، رقابت کند چرا که این ارقام، بازارپسندی بالای جهانی دارند.
ـ ارقام حذف شده چه ویژگی‌هایی داشتند؟
ارقام حذف شده، بوته‌های ضعیفی بودند که مقاومت آنها در برابر بیماری و آفات کمتر بود، یا گل‌های جذابی و خوشرنگی نداشتند، گل‌های آنها ریز بود، پُر پَر نبودند یا تعداد گل‌های بوته کم بوده است.
ـ پژوهشکده با سازمان‌های دیگر برای برگزاری نمایشگاه همکاری می‌کند؟
تمام نمایشگاه‌های گل داوودی برگزار شده در سطح کشور از خدمات ما بهره برده‌اند، البته امسال نمایشگاهی در سطح کشور که اجرای آن بر عهده ما باشد، برگزار نشده است، اما تمامی نمایشگاه‌ها از ارقام تولیدی ما استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، نمایشگاه برگزار شده در شهرهای تهران، کرج، اراک، سمنان، مشهد، اصفهان، خرم‌آباد و آمل با ارقام این پژوهشگاه البته با ارقام کمتر، قدیمی‌تر و در ابعاد محدودتر برگزار شده است، همچنین نمایشگاهی در باغ ملی گیاه شناسی ایران با بهره‌مندی از 700 رقم داوودی توسط پژوهشکده برگزار شد که پس از دو سال برگزاری، اجرای آن بر عهده خودشان گذاشته شد، اما باکیفیت‌ترین نمایشگاه گل‌های داوودی در محلات برگزار می‌شود.
با توجه به پیشتاز بودن محلات و پژوهشکده در زمینه گل داوودی، استاندارد یا قانونی برای برگزار نشدن نمایشگاه با هر سطحی در کشور، تعیین شده است؟
چنین قانونی وجود ندارد، البته در سطح بینالملل، قوانین پایه‌ای وجود دارد که می‌تواند کمک بسیاری به توسعه علم بکند ولی کشور ما عضو آنها نیست، از جمله پروتکل جهانی UPOV تحت عنوان قانون UPOV که قانون حفظ حقوق به‌نژادگر (Plant breeders' rights) است.
این قانون شبیه قانون کپی رایت است و 60 الی 70 کشور عضو این پروتکل جهانی هستند که به توسعه علم در بین آنها کمک بسیاری می‌کند و اینکه ایران در حوزه کشاورزی و گل در تولید ارقام جدید در سطح جهانی مطرح نیست، به عدم عضویت ایران در پروتکل UPOV برمی‌گردد. در کشورهای اروپایی که عضو این پروتکل هستند، سرمایه بسیاری برای تولید یک رقم جدید هزینه می‌شود چرا که مطمئن هستند که هزینه و زمان صرف شده آنها برای سال‌ها پایدار خواهد بود و پس از آن تحت قانون حفظ حقوق به‌نژادگر قرار می‌گیرد و هرجای دنیا تکثیر این ارقام صورت بگیرد، حقوقی به مالک آن گونه برمی‌گردد.
به عنوان مثال بیش از یک یورو از بوته رزی که با هزینه 2 الی 3 یورو وارد یک کشور می‌شود، به عنوان رویالتی یا حقوق به نژادگر به موسسه یا کشوری که آن را اصلاح کرده، تعلق می‌گیرد و با فرض صادرات چند میلیون یورویی یک شرکت به کشورهای دیگر، مبلغ بسیار قابل توجهی به شرکت مادر به‌نژادگر برمی‌گردد که انگیزه بسیار بالایی برای فعالیت گسترده‌تر و شبانه روزی در این مسیر است و به همین دلیل است که آنها در این زمینه‌ها پیشتاز هستند و برای دریافت محصولات بهینه مانند خیار و ذرت و ... به این شرکت‌ها و کشورها وابسته هستیم. این قانون می‌تواند تضمین پیشرفت در این مسیر باشد.
ـ پژوهشکده تلاشی جهت الحاق ایران به این قانون کرده است؟
پژوهشکده نمی‌تواند اقدامی در این راستا انجام دهد، هرچند که در سطح کلان، پیگیری‌هایی صورت گرفته است. یکی از پیش‌نیازها برای پیوستن به این پروتکل، وجود موسسه‌ای برای ثبت رقم‌های جدید است. در همین راستا، موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال تشکیل شد که پنجاه رقم از داوودی‌های جدید ما نیز در این موسسه ثبت شده است ولی پیوستن ایران به پروتکل، نیازمند زیرساخت‌هایی از جمله قانون مجلس است. البته در حدود 10 سال پیش، اقداماتی در مجلس صورت گرفت ولی کامل نشد.
ـ چه محدودیت‌هایی درخصوص برگزاری نمایشگاه گل داوودی وجود دارد؟
با توجه به محدودیت بودجه و نیروی کاری، فعلا امکان گسترش محدوده نمایشگاهی وجود ندارد وگرنه از نظر دانش و تکنولوژی، با محدودیت مواجه نیستیم.
ـ گسترش فضای نمایشگاهی توجیه اقتصادی دارد؟
با توجه به بازدیدهایی که از نمایشگاه‌ها و باغ‌های گیاه‌شناسی جهان داشته‌ام، می‌توان با گسترش ابعاد نمایشگاه، جذابیتی بی‌نظیر در دنیا ایجاد کرد تا محلات با استفاده از چنین ظرفیتی تبدیل به یک مقصد گردشگری کشور شود. به عنوان مثال باغ گل "کوکنهاف" هلند با 26 هکتار مساحت، بیش از 30 میلیون یورو درآمد فقط از ناحیه بلیط فروشی دارد ضمن اینکه حضور گردشگران علاوه بر اعتبار جهانی، می‌تواند آورده بسیار خوبی برای آن کشور داشته باشد.
گردشگری گل در جهان به عنوان یک شاخه مهم مطرح است. مردم تمام کشورها به خصوص ایران علاقه بسیاری به گل دارند. نمایشگاه‌های گل برگزار شده در جهان بسیار چشم‌نواز است و یکی از معتبرترین آنها 70 هزار بازدیدکننده دارد اما نمایشگاهی مشابه آن با ابعاد یک دهم مقیاس خارجی در پارک گفتگوی تهران، دو الی سه میلیون نفر بازدیدکننده دارد که نشان‌دهنده علاقه ویژه مردم ایران به این صنعت است. اگر نگاه مناسبی به آن شود، می‌تواند موجب توسعه کشور شود و حتی می‌توان با معرفی ایران از این طریق، فرهنگ غنی و روحیه لطیف مردم ایران را معرفی و با سمپاشی‌های جهانی مقابله کرد.
آیا تقویم جهانی برای ثبت نمایشگاه‌ها وجود دارد و جایگاه ایران در آن چیست؟
انجمن علمی گل و گیاه با مجله Flora Culture که معتبرترین و بزرگترین مجله اقتصادی گل و گیاه در سطح جهان است، تفاهم‌نامه همکاری عقد کرده است. مجله دارای بخشی با عنوان رویدادهای گل و گیاه جهان است که تقویم برگزاری یکساله رویدادهای گل و گیاه جهان در آن ثبت می‌شود. بر اساس این تفاهم‌نامه، گزارشی از عملکرد گل و گیاه ایران و محلات در آن به چاپ رسیده است و با چند پروش‌دهنده برتر گل ایران مصاحبه شده است و از آنجا که متاسفانه آماری از صنعت گل و گیاه ایران در جهان وجود ندارد، این کارها می‌تواند موثر واقع شود.
در محلات شرکتی وجود دارد که به این شکل روی به‌نژادی کار کند؟
در محلات خیر و در سطح کشور نیز شرکتی که با این ابعاد و کیفیت روی به‌نژادی کارکند، وجود ندارد. در حالیکه در کشورهای دیگر، شرکت‌های خصوصی در این زمینه فعال هستند.
ـ اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت نمایشگاه چیست؟
هدف ما، به نمایش درآوردن توان و پتانسیل گل محلات و کشور و اتفاق ویژه‌ای است که می‌تواند رخ دهد. فرش گل بروکسل یک جاذبه گردشگری در آن کشور است که در محلات نیز اجرا شده است. می‌توان با گل داوودی نیز همین کار را انجام داد. اگر این ارقام ثبت جهانی شود و وارد بازارهای جهانی شود، می‌تواند سبب درآمد و ارزآوری بسیاری برای کشور ایجاد کند. اگر صادرات اصولی گل و گیاه وجود داشته باشد می‌تواند سبب توسعه بازار شود، از طرفی نمایشگاه گل می‌تواند سبب بهبود روحیه مردم نیز بشود.
ـ چه چشم‌اندازی برای نمایشگاه متصور هستید؟
آینده نمایشگاه به شرایط کشور بستگی دارد. اگر توجه ویژه‌ای به این بخش شود، می‌تواند گسترش خوبی پیدا کند. با توجه به توان محدود موجود در شهرستان محلات، اگر سرمایه‌گذار خوبی وارد عرصه شود، با تبلیغات وسیع می‌تواند سبب ارتقای صنعت گل و گیاه محلات شود و حتی می‌توان نمایشگاه را در ابعاد بزرگتری در تهران برگزار کرد، بویژه اینکه اجرای آن انرژی، مداومت و پیگیری زیادی را می‌طلبد. برای نمونه پیگیری‌های زیادی برای ایجاد فرش گلی مانند فرش گل بلژیک در محلات کردم ولی نتیجه‌بخش نبود.
توسعه و گسترش فرش گل همراه با افزایش کیفیت می‌تواند به برندسازی برای شهر منجر شده و در روحیه مردم شهر، تاثیرگذار باشد.
ـ درصورتیکه یک شرکت یا شهرداری تمایل به برگزاری چنین نمایشگاهی داشته باشد، چه همکاری از سوی پژوهشکده انجام خواهد شد؟
پژوهشکده آماده هر نوع همکاری چه به صورت مشاوره‌ای و چه به صورت انتقال دانش است. نمونه این همکاری در گذشته با باغ گیاه‌شناسی انجام شد و در یک سال مقرر شد 30 درصد از فروش بلیط در اختیار پژوهشکده قرار بگیرد که در بازه 20 روزه برگزاری نمایشگاه، 270 میلیون تومان درآمد عاید پژوهشکده شد.
ـ آماری در مورد ضایعات گل وجود دارد؟
آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد. یکی از مشکلات اساسی صنعت گل، نبود آمار است. برآوردهای انجام شده در محصولات کشاورزی تا 30 درصد ارزیابی می‌شود ولی در مورد گل (بویژه گل‌های شاخه بریده) این رقم تا 50 درصد هم تخمین زده می‌شود، که جای تاسف دارد. بخشی از این ضایعات، اجتناب ناپذیر است چون گل کالایی لوکس و فاسدشدنی است ولی می‌توان با برنامه ریزی، این ضایعات را تا نصف کاهش داد.
ـ ضایعات گل در دوران کرونا چقدر بود؟
در دوران کرونا آسیب شدیدی به صنعت گل وارد شد بویژه اینکه تولید گل جزو مشاغل گروه یک قرار نداشت. این آسیب در بخش شاخه بریده و گل‌های ویژه شب عید، بیشتر بود. بعد از مدتی روال به حالت عادی بازگشت و حتی موجب تغییر و چرخش در سبد خرید مردم شد. به دلیل حضور بیشتر مردم در منازل، تمایل به خرید از گل‌های شاخه بریده به سمت گل‌های آپارتمانی، سوق داده شد و موجب تقویت بخش گل‌های آپارتمانی شد.
ـ با توجه به بحران کم‌آبی، چه اقداماتی در اینباره صورت گرفته است؟
در این زمینه برخی کارهای علمی توسط اینجانب و سایر کارشناسان پژوهشکده صورت گرفت و اقدامات مشاوره‌ای هم صورت می‌گیرد. در پنجمین کنگره بین‌المللی گل و گیاه شیراز، یک کارگاه آموزشی با عنوان «طراحی فضای سبز با رویکرد استفاده از گونه‌های خشکی پسند» برگزار کردم، همچنین دو وبینار در وزارت کشاورزی و مرکز آموزشی امام خمینی(ره) کرج داشتم.
به هر حال بحران کم آبی برای کشور و بویژه فضای سبز، بسیار جدی است. نزدیک به 800 هزار هکتار فضای سبز در کشور وجود دارد و سرانه آن، 9 الی 12 متر مربع است در حالیکه باید 25 متر مربع باشد. البته استانداردهای مختلف، این عدد را از 15 تا 50 مترمربع نیز ذکر کرده‌اند. با در نظر گرفتن سرانه کشور که نزدیک به پنجاه درصد استاندارد جهانی است، سالانه چیزی بیش از یک میلیارد متر مکعب آب صرف فضای سبز می‌شود و برآورد می‌شود که 40 الی 45 درصد آن، متعلق به منابع آب لوله‌کشی شهری است، بنابراین باید در این زمینه کار زیادی شود.
از مهم‌ترین موارد، چمن است که گونه پرنیاز آبی فضای سبز خوانده می‌شود که در روزهای گرم سال، به آبیاری روزانه نیاز دارد. گونه‌ای چمن توسط بنده و همکاران معرفی شد که کار ترویج آن از سال 1400 شروع شد. مشخصه بارز چمن اصلاح‌شده این است که در اوج گرما، هفته‌ای یک بار به آبیاری نیاز دارد و سرزنی این چمن بر خلاف چمن‌های معمولی که در دوران رشد، هفته‌ای یک بار است، سالانه دو یا سه بار کفایت خواهد کرد. گونه‌هایی از کاکتوس و ساکولنت هم وجود دارد که مناسب این شرایط هستند، ساکولنت‌ها گیاهان گوشتی هستند که نیاز آبی محدودی دارند.
ـ از خدمات پژوهشی پژوهشکده در سطح کشور استفاده می‌شود؟
متاسفانه استفاده از ظرفیت پژوهشکده ملی گل و گیاه در سطح ملی بسیار محدود است، البته این عدم توجه به پژوهش در همه زمینه‌ها وجود دارد و فقط معطوف به گل نیست. با توجه به شرایط خدادادی، بنیادی و اقلیمی، شهرستان محلات قابل مقایسه با هلند که سرآمد گل دنیاست، نیست، اما عدم توجه به مسائل روبنایی و تحقیقاتی باعث شده که هلند با وجود افزایش شدید هزینه ارسال گل و ویژگی فسادپذیر آن، بازار کشورهای اطراف ما را در اختیار بگیرد.
در آسیای میانه نیز بازار عظیمی وجود دارد که می‌توان از آن استفاده کرد. یکی از فرصت‌های طلایی برای گل ایران، جنگ روسیه و اوکراین است. بازار گل روسیه با واردات 4 الی 5 میلیارد یورو، دومین بازار گل دنیاست. بخشی از گل روسیه از طریق اروپا و بخش دیگر از طریق امریکای جنوبی تامین می‌شود. با توجه به شرایط تحریمی روسیه از سمت اتحادیه اروپا و ارتباط سیاسی خوب کشورمان با روسیه، اگر تنها 10 درصد از بازار گل روسیه در اختیار ایران قرار بگیرد، می‌تواند تولید گل در ایران و بویژه محلات را متحول کند و در صورتی می‌توانیم در بازارهای جهانی حضور داشته باشیم که علاوه بر برنامه‌ریزی، به مسائل پژوهشی توجه داشته باشیم.
ـ ایجاد یک فرودگاه باری یا تجاری می‌تواند به صادرات گل محلات کمک کند؟
ایجاد فرودگاه باری نیاز به مطالعات کارشناسی زیادی دارد اما در مورد کارآیی آن نیز می‌توان بحث کرد. در یکی از سفرهای هیئت دولت‌های گذشته، فرودگاه اراک به عنوان فرودگاه صادرات گل شناخته شد اما فرودگاه اراک با تعداد پروازهای محدود داخلی نمی‌تواند پاسخگوی این نیاز باشد. حتی فرودگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) هم پاسخگوی نیاز صادراتی نیست. یکی از مشکلات صادرات در صنعت گل، حمل و نقل داخلی و حمل و نقل هوایی است. مقصد صادراتی گل تنها یک کشور نیست که با یک پرواز حل شود. در شرایط فعلی، صادرات به حداقل 17 کشور انجام می شود و نیاز است که پرواز روزانه به 17 کشور وجود داشته باشد که در شرایط فعلی، عملی نیست.
ـ حال صنعت گل در شرایط فعلی چطور است؟
می‌توان گفت که حال صنعت گل زیاد خوب نیست. حال این صنعت به بازار بستگی دارد که در ماه‌های اخیر، تقاضا برای صادرات کاهش پیدا کرده و علت اصلی آن کاهش ارزش پول ترکیه است که رقیب ایران در این زمینه به شمار می‌رود، در واقع کاهش ارزش پول این کشور باعث شده فروش بهتری داشته باشند و بخشی از بازار ایران را در اختیار بگیرند.
ـ پیش نیازهای توسعه صنعت گل در محلات وجود دارد؟
از نظر زیرساخت‌ها، در محلات و کل کشور، جای کار بسیاری وجود دارد، اما محلات از نظر اقلیمی شرایط بسیار خوبی برای تولید دارد و دانش بومی فوق‌العاده‌ای نیز در محلات وجود دارد که در ایران و دنیا بی‌نظیر است و باید از آن جهت پیشرفت و توسعه استفاده کرد.
ـ چه امکانات یا تدابیر حداقلی برای یک جهش در صنعت گل مورد نیاز است؟
از نظر دانش‌های نوین با توجه به حضور پژوهشکده، تحولات خوبی در محلات رخ داده است. اکنون جدیدترین گونه‌های گل موجود در جهان را می‌توان با بدست آوردن پروتکل ریز تکثیری(کشت بافت)، تکثیر کرد. تامین منابع مالی هم مشکل اصلی نیست، آنچه باید انجام شود توسعه بازار داخلی و خارجی است که نیازمند تلاش و برنامه‌ریزی است. اگر محلات و بویژه شرکت تعاونی گل بتواند در برخی کشورهای مقصد، نمایشگاه و فروشگاه دائمی تاسیس کند و صادرات اصولی گل انجام شود، شرایط بهتری ایجاد می‌شود.
در صورت راه‌اندازی نمایشگاه دائمی گل در شهر، روند مثبتی برای شناساندن گل، شکل می‌گیرد و حمایت دولت در این بخش با تامین منابع مالی از طریق اعتبار یا وام، می‌تواند بسیار موثر باشد.