عضو هیأت مدیره مؤسسه توسعه پایدار و محیط زیست گفت: مدیریت نظام‌های میراث کشاورزی اغلب در دست کشاورزان خانوادگی و کوچکی است که بیش از ۸۰ درصد غذای دنیا را تولید می‌کنند. جوامع بومی شکل‌دهنده نظام‌های میراث کشاورزی برای حفظ استقلال و خودکفایی در امر تولید غذا، انواع مختلفی از روش‌ها و راهبردهای پایدار را به کار گرفته‌اند و علاوه بر تولید غذای سالم و کافی در تأمین امنیت غذایی نیز نقش‌آفرینی می‌کنند.
مائده سلیمی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص نظام‌های میراث کشاورزی، اظهار کرد: حضور انسان در طبیعت و آغاز فعالیت کشاورزی منجر به تغییراتی در بوم نظام‌های طبیعی شده است و این موضوع باعث شده تا در سراسر جهان چشم‌اندازها و نظام‌های کشاورزی متعددی شکل گیرد که به آنها نظام‌های میراث کشاورزی گفته می‌شود. این نظام‌ها در اثر تعامل پایدار نسل‌های پی‌درپی کشاورزان، صیادان، دامداران و عشایر با طبیعت پیرامون بوده و با تکیه بر تجربه، خرد جمعی و دانش بومی مردمان بومی و جامعه بومی و محلی شکل می‌گیرد و حفاظت می‌شود.
وی ادامه داد: در واقع نظام میراث کشاورزی به مفهومی چند لایه و تکامل یافته اشاره دارد که ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، اکولوژیکی، کشاورزی بوم‌شناختی، سیاسی و کالبدی را در بر می‌گیرد. در کشور ایران به دلیل سابقه تاریخی کشاورزی از یک سو و تنوع فرهنگی، اقلیمی و محیطی از سوی دیگر نظام‌های میراث کشاورزی گوناگونی وجود دارد که بیشتر آنها نشان دهنده نبوغ انسان برای تولید غذا و برطرف کردن نیازهای معیشتی و زیستی خود در یک منطقه خشک و نیمه خشک است.
اگرواکولوژیست و کارشناس مناظر میراث کشاورزی گفت: نظام‌های میراث کشاورزی تولید کننده غذا و نیازهای انسان و تأمین کننده معیشت آنها در سطوح محلی و ملی هستند و همگی نظام‌های کشاورزی بوم شناخت و هوشمندانه‌ای هستند که از مدیریت و حفظ تنوع زیستی و منابع آب و خاک بهره می‌برند و علاوه بر تولید غذا و کالاهای مختلف، خدمات اکوسیستمی متنوعی را ارائه می‌دهند و در تأمین امنیت غذایی نقش مهمی دارند. این نظام‌ها نه تنها به خَلق منظرهای بسیار برجسته‌ای منجر شده‌اند، بلکه سبب شدند که تنوع زیستی کشاورزی و دانش بومی کشاورزان با اکوسیستم‌های مختلف انطباق پیدا کند.
وی بیان کرد: نظام‌های میراث کشاورزی بر حفاظت و بهره‌برداری از آب، خاک و تنوع زیستی تأکید دارد و با بهره‌وری از نظام‌های زیست فرهنگی متنوع همچون نظام‌های همیاری از مزایای خرد جمعی برای مدیریت پایدار این منابع بهره می‌برد. این نظام‌ها بسیار متنوع هستند و مثال‌هایی چون نظام‌های کشت چندگانه و چند اشکوبه، نظام‌های دارای روش‌های باستانی مدیریت آب و خاک، شالیزارهای سنتی، خانه باغ‌های چندلایه و پیچیده، نظام‌های عشایری و نیمه‌عشایری، نظام‌های زیرسطح آب‌های آزاد، نظام‌های کشاورزی قومی و قبیله‌ای، نظام‌های کشت محصولات و ادویه‌های ارزشمند مانند زعفران و نظام‌های جمع‌آوری و شکار را در بر می‌گیرند.
عضو هیأت مدیره مؤسسه توسعه پایدار و محیط زیست افزود: استفاده از تنوع زیستی کشاورزی یکی از مهمترین ویژگی‌های نظام‌های میراث کشاورزی به شمار می‌آید و این نظام‌ها درجه بالایی از منابع ژنتیکی گیاهی و دامی را در خود جای داده‌اند. در نظام‌های کشت چندلایه و چندکشتی، نظام‌های جنگل زراعی و نظام‌های پیچیده خانه باغ‌ها اغلب بیش از ۱۰۰ گونه زراعی در یک واحد مزرعه کشت می‌شود و از محصول آن برای مصارفی چون سوخت، غذای دام، دارو، مواد ساخت‌وساز و از همه مهمتر تولید غذا و تأمین مواد مغذی خانواده استفاده می‌گردد.
وی ادامه داد: نظام‌های مدیریت آب و خاک نیز در نظام‌های میراث کشاورزی منحصر به فرد بوده و نشان دهنده نبوغ مردمان بومی و جوامع بومی و محلی هر منطقه در ارتباط با طبیعت و بهره‌گیری از پتانسیل‌های آن در راستای برطرف کردن نیازهای خود است. در چشم‌اندازهای میراث کشاورزی این نبوغ و نوآوری را می‌توان در انواع شیوه‌های جمع‌آوری آب‌های زیرزمینی مانند استفاده از قنات و سدهای زیرزمینی و جمع‌آوری جریان‌های سطحی ناشی از بارش باران و یا سیلاب مانند بندسارها مشاهده کرد.
تمرکز سازمان‌های بین‌المللی بر موضوع میراث کشاورزی
این کارشناس اظهار کرد: منظرهای میراث کشاورزی و نظام‌های سنتی آن، در اثر مدرن شدن و تغییرات حاصل از فناوری‌ها و روش‌های اقتصادی ناپایدار به‌سرعت در حال تخریب هستند. در دهه‌های گذشته با راه یافتن مفهوم توسعه پایدار در محافل بین‌المللی و با توجه به جایگاه کشاورزان خانوادگی و کوچک در تولید غذای مورد نیاز مردم جهان، توجه به اهمیت و ضرورت حفاظت از نظام‌ها و منظرهای میراث کشاورزی افزایش یافته است و در پاسخ به روند جهانی تخریب کشاورزی سنتی و خانوادگی و با هدف حفاظت و بهبود کارکردها و ارزش‌های این شیوه کشاورزی و به منظور دستیابی به اهداف توسعه پایدار، برخی از سازمان‌های بین‌المللی بر موضوع میراث کشاورزی تمرکز کردند.
وی تصریح کرد: در این میان سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو) و سازمان آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) با همکاری شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس) سازوکارهای مختلفی را برای شناسایی، ثبت و حفاظت پویا از این میراث گرانبهای بشری به کار گرفتند. در حال حاضر ارزش‌های ملموس و ناملموس نظام‌های میراث کشاورزی، تحت عنوان «چشم اندازهای میراث فرهنگی» توسط یونسکو و «نظام‌های میراث کشاورزی مهم جهانی (جیاهس)» توسط سازمان فائو شناسایی و ثبت می‌شوند و برای حفاظت از آنها برنامه‌های حفاظتی مختلف ارائه می‌شود.
سلیمی گفت: هدف کلی برنامه جیاهس، شناسایی نظام‌های میراث کشاورزی با اهمیت جهانی و منظرهای آن و حفاظت از تنوع زیستی کشاورزی و نظام‌های دانش آن از طریق سرعت‌بخشی و ایجاد یک برنامه بلندمدت برای حمایت از هر نظام و ارتقاء مزایای محلی، ملی و بین‌المللی آن از طریق حفاظت پویا و مدیریت پایدار آن است. مفهوم حفاظت پویا در این ایده ریشه دارد که حفاظت تنها در بناهای تاریخی، موزه‌ها و جنگل‌های دست‌نخورده محقق نمی‌شود، بلکه می‌تواند در زندگی روزمره جوامع بومی و محلی و با توجه به نیازها و انتظارهای آنها نیز محقق شود.
وی خاطرنشان کرد: از آنجایی که نظام‌های میراث کشاورزی (جیاهس) نظام‌هایی زنده و پویا هستند که در طول زمان تکامل می‌یابند و به همین دلیل حفاظت مطلق و جلوگیری از هرگونه تغییر و پویایی در این نظام‌ها باعث می‌شود تا فرایند تکامل مختل شود و ظرفیت سازگاری این نظام‌ها با شرایط جدید کاهش یابد و این موضوع می‌تواند آسیب‌پذیری و حتی زوال نظام‌های میراث کشاورزی را به دنبال داشته باشد. در واقع رویکرد حفاظت پویا همواره تلاش می‌کند تا با الهام از طبیعت و بر اساس فرآیندهای اگرواکولوژیکی و همچنین توجه به دانش بومی و فرایندهای اجتماعی و بدون تضعیف هویت فرهنگی و حفظ یکپارچگی عملکرد کلی نظام میراث کشاورزی را بهبود بخشد و از این طریق رفاه بیشتری را برای جامعه به ارمغان آورد.
علل اهمیت نظام‌های میراث کشاورزی (جیاس) در ابعاد بین‌المللی
این کارشناس مناظر میراث کشاورزی بیان کرد: کل‌نگری و چندکارکردی بودن نظام‌های تولید غذا در منظرهای میراث کشاورزی و جایگاه آن در تولید غذای امروز، باعث شده که توجهات ملی و بین‌المللی برای شناسایی، ثبت و حفاظت پویا از آنها به شکل قوی‌تری دنبال شود. دنیای امروز با موضوعاتی چون فقر، گرسنگی و سوء تغذیه، تغییر اقلیم، تخریب اکوسیستم‌ها، از دست‌رفتن تنوع‌زیستی، فرسایش ژنتیکی، کم‌آبی، خشکسالی و بیابان‌زایی روبه‌رو است و در نظام‌های میراث کشاورزی می‌توان مجموعه‌ای از عناصر و عوامل گوناگون را در تاب‌آوری، سازگاری و یا کاهش اثرات این چالش‌ها مشاهده کرد.
وی تأکید کرد: مدیریت نظام‌های میراث کشاورزی اغلب در دست کشاورزان خانوادگی و کوچکی است که بیش از ۸۰ درصد غذای دنیا را تولید می‌کنند. جوامع بومی شکل‌دهنده نظام‌های میراث کشاورزی برای حفظ استقلال و خودکفایی در امر تولید غذا، انواع مختلفی از روش‌ها و راهبردهای پایدار را به کار گرفته‌اند و علاوه بر تولید غذای سالم و کافی برای تک تک اعضای جامعه به ویژه زنان و کودکان و برطرف کردن سایر نیازهای آنها، از طریق بازارهای محلی و منطقه‌ای در تأمین امنیت غذایی نیز نقش‌آفرینی می‌کنند.
سلیمی تصریح کرد: استفاده از تنوع زیستیِ کشاورزی غنی و به کارگیری نظام‌های دانش سنتی و بومی از دیگر معیارهای ارزش‌گذاری نظام‌های میراث کشاورزی مهم جهانی هستند. جوامع بومی و محلی به عنوان گروه‌های شکل‌دهنده و تکامل‌دهنده این نظام‌ها در یک نظام جامع و پایدار، به تولید غذا و سایر نیازهای خود می‌پردازند و با استفاده از روش‌ها و راهبردهای تاب‌آورانه علاوه بر حفظ اکوسیستم‌ها، ظرفیت سازگاری خود را در برابر تغییر اقلیم، شرایط آب و هوایی سخت، خشکسالی، سیل و سایر بلاها تقویت کرده و به تدریج کیفیت زمین و خاک را نیز بهبود می‌بخشند.
وی افزود: همچنین در نظام‌های جیاهس مدیریت منابع طبیعی با تکیه بر نظام‌های دانش بومی در جریان است و در همین راستا مجموعه‌ای از روش‌ها و فناوری‌های بومی برای حفاظت و استفاده پایدار از تنوع گونه‌ای و ژنتیکی و همچنین آب و خاک شکل گرفته است. این روش‌ها در طول زمان به کار گرفته شده‌اند و با شرایط سخت محیطی و اقلیمی و همچنین نیازهای اجتماعی و فرهنگی آن سازگار شده‌اند. استفاده از این نظام‌های دانش بومی باعث می‌شود تا ظرفیت سازگاری و تاب آوری در برابر مخاطرات مرتبط با تغییر اقلیم افزایش یابد و مدیریت و حفاظت پایدار از اکوسیستم‌های خشکی و دریایی ساحلی صورت گیرد.
عضو هیأت مدیره مؤسسه توسعه پایدار و محیط زیست در پایان گفت: علاوه بر این سازمان‌های اجتماعی، نظام‌های فرهنگی و مداخلات اجتماعی کشاورزان از دیگر عوامل مهم تداوم و پایداری نظام تولید در در نظام‌های میراث کشاورزی هستند. نظام‌های ارزش و سازمان‌های اجتماعی موجود در این نظام‌ها با استفاده از خرد جمعی یک شیوه مدیریتی پایدار را به کار می‌گیرند و در این نظام تقریباً تمام اعضای جامعه از مزایای این نوع مدیریت منفعت می‌برند و تسهیم منافع به شکلی عادلانه صورت می‌گیرد.
انتهای پیام
∎