شکل گیری سیر تاریخی تولید نفت ایران در خلیج فارس/ خارگ محور تحولات نفتی در خلیج فارس

به گزارش خارگ نیوز، مرکز اسناد وزارت نفت طی فعالیت چند ساله آرشیوی خود، موفق به گردآوری اسناد شرکت‌های زیر مجموعه وزارت نفت شده است که از جمله آنها، می توان به اسناد آرشیوی شرکت نفت فلات قاره اشاره کرد. اسناد این شرکت در آغاز ورود به مرکز اسناد به دلیل پراکندگی و از هم گسیختگی حجم انبوهی ازآن؛ فاقد نظم اولیه بود. به همین دلیل با توجه به پوشه‌ها و زونکن‌های سالم مانده سعی بر آن شد که این برگ‌های پراکنده در کنار هم قرار بگیرند. در مرحله اول کار، اسناد به دو دسته فارسی و غیر فارسی تقسیم بندی شد. در مرحله دوم که از آن تحت «عنوان نویسی اسناد» یاد می‌شود این اسناد به لحاظ رنگ بندی پوشه و زونکن تقسیم بندی شکلی شد تا از این طریق به یک نظم منطقی برای گزینش و کارشناسی اسناد دست پیدا کنیم. با تفکیک‌بندی اسناد به لحاظ شکلی، موضوعات مستقل هر بخش تا حد زیادی در کنار هم قرار گرفت و پس از بررسی اولیه و عنوان نویسی، اسنادی که موضوعات نزدیک به هم بودند در کارتن پلاست‌های جداگانه با شماره ثبت مجزا قرار گرفت و در مرحله اتمام کار در حدود 1500 کارتن پلاست حاوی اسناد شرکت نفت فلات قاره جمع‌آوری شد.

عمده موضوعات این اسناد در بردارنده مسائل فنی مهندسی، مکاتبات، اکتشاف و حفاری، گزارش پیشرفت پروژه‌ها، گزارس حسابرسی شرکت‌ها، مکاتبات و نقشه‌های زمین شناسی، امور پرسنلی، اداری، تدارکات، و تلکس‌های اداری بودند که عمدتا مربوط به شرکت‌های لاپکو، سیریپ، ایران پان آمریکن، ایپاک، لاوان و ایمینیکو بودند.

زبان‌های به کار رفته در اسناد عمدتاٌ فارسی و انگلیسی و به میزان بسیار کمی هم فرانسه و روسی و ژاپنی هستند. به دلیل نوع فعالیت فنی شرکت فلات قاره، اطلاعات اجتماعی و فرهنگی به ندرت در این اسناد مشاهده شده است. بخش فنی اسناد فلات قاره نیاز به کارشناسی متخصصین حوزه فنی نفت دارد تا میزان اهمیت آنها مشخص شود. به علاوه این اسناد به دلیل فاصله زمانی زیادی که از آن می‌گذرد نیاز به گردزدایی و ضدعفونی و در مرحله بعد مرمت دارد. چرا که بخشی از این اسناد دچار نقص جدی از جمله پارگی و آبگرفتگی شده است. بازه زمانی این اسناد عمدتا در دهه 60 و 70 میلادی هستند که گه گاه به دهه 80 هم می‌رسد. بدیهی است در آینده چنانچه اسناد مذکور با عنوان نویسی که بر روی آن انجام گرفته است به وسیله کارشناسان مجرب به دو دسته اسناد مهم و غیر مهم تقسیم بندی شوند و اسناد مهم آن به شکل تفکیک شده هر شرکت و زیر ردیف موضوعی و سیر تاریخی آن چیده شود کار دسترسی پژوهشگران به این اسناد را تسهیل خواهد کرد. در ادامه به معرفی شرکت فلات قاره و مهمترین اسناد یافت شده آن با رویکرد اجتماعی و تاریخی می‌پردازیم.

تاریخچه و فعالیت شرکت نفت فلات قاره

شرکت نفت فلات قاره ، یکی از بزرگترین شرکت‌های تولید کننده نفت و گاز دریایی جهان است که وظیفه استخراج و بهره‌برداری از میادین نفتی و گازی کشور در طول بیش از 1200 کیلومتر از گستره آب‌های خلیج فارس و همچنین دریای عمان را بر عهده دارد.

قرارداد ایران و شرکت ایتالیایی « اجیپ مینرایا»

به لحاظ سیر تاریخی اولین قرارداد اکتشاف و بهره‌برداری نفت از بستر دریا در اواسط سال 1330 شمسی (1951 میلادی) توسط شرکت ملی نفت ایران با شرکت ایتالیایی آجیپ مینراریا منعقد شد . این قرارداد 2 شهریور 1336 به تصویب مجلسین (مجلس شورای ملی و مجلس سنا) رسید. به موجب این قرارداد طرفین به طور مشترک با سرمایه مساوی شرکتی ایرانی به نام شرکت سهامی نفت ایران و ایتالیا (سیریپ) تشکیل دادند و سه ناحیه یکی در فلات قاره خلیج فارس، دوم در دامنه شرقی کوه‌های زاگرس مرکزی و سومی در منطقه ساحلی بحر عمان به مساحت تقریبی 22900 کیلومتر مربع در اختیار شرکت مزبور گذارده شد تا به نفع طرفین عملیات اکتشاف و تولید و فروش نفت را در نواحی مذکور انجام دهد (اهری، ص 27) این قرارداد شامل توسعه و بهره‌برداری از منابع نفتی میدان بهرگانسر (حد فاصل بندرگناوه به بندر دیلم از توابع استان بوشهر) بود که عملاً در سال 1339 شمسی (1960 میلادی) به ثمر رسید. جهت تولید صدور منظم نفت بهرگانسر لازم بود تاسیسات ثابت صادراتی ایجاد شود به همین جهت «مرکز نفتی بهرگان» که پایگاه صادراتی نفت بهرگانسر را تشکیل می‌داد آماده به کار شد و در روز 30 فروردین 1343 مرکز نفتی مزبور در 28 کیلومتری جنوب بندر دیلم توسط محمدرضا پهلوی افتتاح شد. (مجموعه سخنرانی درباره فعالیت‌های صنعت نفت ایران، ص 199)

قرارداد بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت آمریکایی پترولیوم کوراشیسن

این قرارداد نفتی در 4 اردیبهشت 1337 با شرکت امریکایی پان آمریکن پترولیوم به امضا رسید و لایحه قانونی مربوطه در 15 مرداد 1337 از تصویب مجلسین گذشت. به موجب این قرارداد به جای آنکه طرفین شرکت مختلطی مثل شرکت «سیریپ» تاسیس کنند یک «دستگاه مختلط» به وجود آوردند، به علاوه قرارداد یک شرکت سهامی غیرانتفاعی به نام شرکت سهامی ایران پان آمریکن (ایپاک) با تابعیت ایرانی تشکیل و به ثبت رساندند. این شرکت غیرانتفاعی به عنوان عامل طرفین قرارداد فعالیت می‌کرد. نفتی که توسط ایپاک تولید می‌شد با تساوی در سر چاه متعلق به طرفین بود. (اهری، ص28 و 74و75) کشف نفت در میدان داریوش در جنوب غربی جزیره خارک نخستین موفقیت شرکت نفت ایران و پان امریکن بود. پس از اینکه تجاری بودن میدان داریوش مورد تایید شرکت ملی نفت ایران قرار گرفت و سپس ترتیبات لازم جهت ایجاد تاسیسات بهره‌برداری و صادراتی در جزیره خارک فراهم شد، در اسفند ماه 1343 تاسیسات مزبور با ظرفیت 100هزار بشکه در روز افتتاح و شروع به کارکرد. پس از این ساختمان زیرزمینی دیگری با عنوان کوروش، فریدون و اسفندیار شناسایی و مورد بهره‌برداری قرار گرفت (مجموعه سخنرانی درباره فعالیت‌های صنعت نفت ایران، ص202)

با به تولید رسیدن این میدان‌ها، شرکت‌های نفتی دیگری نظیر آموکو (امریکا) در جزیره خارک، آرکو، مورفی یونیون و سان (آمریکا)، شرکت فیلیپس و کمیسیون نفت و گاز (هند) در جزیره لاوان، اِلف (فرانسه) در جزیره سیری هرکدام در سال‌های بعد با تشکیل کنسرسیوم‌های مشترک با شرکت ملی نفت ایران و با نام‌های آیپک (خارک)، لاپکو و ایمینیکو (لاوان) و سوفیران (سیری) به فعالیت‌های نفتی پرداختند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی با مصوبه شورای انقلاب در تاریخ 18 دی ماه 1358 کلیه قراردادهای مشارکت با شرکت‌های خارجی مذکور ملغی شد و در 29 شهریور 1359 شرکت نفت فلات قاره از ادغام پنج شرکت ایران و ایتالیا (سیریپ)، شرکت نفت لاوان (لاپکو)، شرکت نفت بین‌المللی دریایی ایران (ایمینیکو) و شرکت نفت سوفیران با هدف اداره کلیه میادین نفت و گاز در خلیج فارس تاسیس شد .(کاتالوگ روابط عمومی شرکت نفت فلات قاره)

فعالیت شرکت نفت فلات قاره ایران شامل تمامی محدوده جغرافیایی خلیج فارس و دریای عمان به استثنای میادین پارس شمالی و جنوبی بوده و مرکز این فعالیت‌ها پنج منطقه: بهرگان، خارک، سیری، لاوان و کیش است. ( همان)

افتتاح شرکت نفت لاوان در سال 1347 شمسی

از بین اسناد یافته شده شرکت نفت فلات قاره در مرکز اسناد وزارت نفت، مهم‌ترین سندی که جنبه‌ای تاریخی دارد مربوط به افتتاح مرکز بهره‌برداری و صادراتی شرکت نفت لاوان در سال 1347 شمسی توسط محمدرضا پهلوی است. در این سند، گزارش دکتر اقبال و قائم مقام شرکت ریچ فیلد (یکی از مشارکین شرکت نفت لاوان)، به همراه نحوه افتتاح شرکت نفت لاوان که با پرده ‌برداری از تاسیسات بهره‌برداری این مجموعه رسماً آغاز به کار کرده بود، آمده است. پس از آن محمدرضا پهلوی از اطاق کنترل، مجموعه تلمبه‌خانه تاسیسات بهره‌برداری اسکله‌های بارگیری و خانه‌های کارگران و کارمندان دیدار کرده بود.

در بخش گزارش دکتر اقبال به محمدرضا پهلوی آمده است که «شرکت نفت لاوان براساس 75-25 درصد در نتیجه مشارکت شرکت ملی نفت ایران و چهار شرکت آمریکایی به اسامی آتلانتیک ریچفیلد- مورفی اویل کورپریشین- سن اویل کمپانی و یونیون اویل کمپانی کالیفرنیا به وجود آمد. قرارداد لاپکو در تاریخ 18 ژانویه 1965 به امضا رسید و پس از طی مراحل قانونی در تاریخ 13 فوریه همان سال بتوشیح ملوکانه رسید.»
«مساحت ناحیه قرارداد شرکت نفت لاوان(لاپکو) که در فلات قاره ایران در خلیج فارس قرار دارد بالغ بر 8000کیلومتر مربع است . در ابتدا عملیات اکتشافی لاپکو در روی ساختمان زیرزمینی اس واقع در 142 کیلومتری جنوب غربی جزیره لاوان متمرکز شد. اولین چاه اکتشافی این شرکت به نام اس-1 در تاریخ 31 اوت 1965 حفر و به صورت ده نفت تکمیل شد»

در انتها صورت اسامی مدعوین به این جشن قرار دارد که از جمله مهم‌ترین آنها عبارتند از: هویدا، آموزگار، عالیخانی، خسروانی، نهاوندی، روحانی، منصور، نیک‌پی و تیمسار سپهبد نصیری و از وزارت دربار هم کسانی چون اسدالله اعلم، اتابای، هرمز قریب، رستم امیر بختیار، سپهبد عبدالکریم ایادی و سرلشکر هاشمی نژاد در لیست بودند. به علاوه اسامی اعضای هیت مدیره شرکت نفت ایران، برخی از نمایندگان مجلس شورای ملی، ستاد ارتش، شرکت پتروشیمی ایران، شرکت نفت لاوان دیگرمدعوین بودند که از جهت شناسایی و معرفی افراد می‌تواند حایز اهمیت باشد. ( کارتن پلاست 424، 434)

عقد قرارداد پیمانکاری با شرکت های برنده مزایده در نواحی مختلف کشور

سندی دیگر مربوط به سال 1353 شمسی است که مکاتبه پرویز مینا عضو علی البدل هییت مدیره و معاون امور بین‌الملل با هییت مدیره شرکت ملی نفت ایران است که در آن گزارشی جامع از علاقمندی شرکت‌های خارجی برای عملیات اکتشافی در نواحی آبادان، شیراز، جنوب شرقی لار، غرب و جنوب غربی لار، شمال غربی خلیج فارس و کرمانشاه آمده که با توجه به درخواست شرکت‌های خارجی مختلف، یک شرکت برای عملیات اکتشاف تعیین و برنده مزایده شده بود. به عنوان مثال در ناحیه آبادان شرکت‌هایی از آلمان و آمریکا اعلام آمادگی کرده بودند که شرکت آلمانی دیمینکس(DEMINEX ) برنده مزایده شده بود و یا در ناحیه جنوب شرقی لار از بین سه شرکت آمریکایی که فرم قرارداد پیمانکاری را پذیرفته بودند، شرکت اُلترامار(ULTRAMAR ) آمریکا برنده تشخیص داده شده بود و یا در ناحیه غرب و جنوب غربی لار از بین چندین شرکت فرانسوی، آمریکایی، اتریشی و نروژی این شرکت فرانسوی سی اف پی(CFP ) بود که برنده تشخیص داده شده بود. این سند با درجه خیلی محرمانه و به کلی سری با دست خط از پرویز مینا به سمع و نظر محمدرضا پهلوی رسیده بود. ( کارتن پلاست 60)



مشارکت شرکت نفت لاوان در چاپ کتاب « صنعت نفت ایران»

سندی مربوط به سال 1347 شمسی وجود دارد که در آن منوچهر فرمانفرماییان به عنوان رییس انجمن نفت ایران از شرکت نفت لاوان خواسته است تا در چاپ کتاب « صنعت نفت ایران» مشارکت داشته باشند و مبلغ 192500 ریال در اختیار انجمن قرار دهند. ( کارتن پلاست 537)

کمک شرکت نفت لاوان به زلزله زدگان خراسان

در سندی به سال 4 سپتامبر 1968، پرویز مینا از شرکت نفت لاوان برای کمک و همدردی با زلزله زدگان خراسان تشکر کرده است.
اقدامات شرکت لاپکو برای برگزاری جشن شاهنشاهی وگزارش اکتشاف از مناطق جنوب غربی ایران، برخی دیگر از نمونه های این اسناد است . (کارتن پلاست 838)





منابع:

اهری، حسین، قراردادهای نفتی قیمت و درآمد نفت، تهران، 1349

مجموعه سخنرانی درباره فعالیت صنعت نفت ایران

کاتالوگ روابط عمومی شرکت نفت فلات قاره