از آنجایی که ۱۴ امام معصوم برای ما الگو هستند و گفتار آنان الگوی ماست، می‌توانیم از آنان بیاموزیم که چگونه و برای چه هدفی از آیات قرآن در گفتار خود استفاده می‌کنیم؛ امام باقر (ع) گاه روش تفسیر قرآن را با قرآن می‌آموزد و با همسویی منطقی چند آیه با هم به نتیجه‌ای عقلی و منطقی می‌رسد و در واقع آیات قرآن را سند و دلیل سخنان خود می‌سازد.
امام باقر (ع) در روایات ۹ موضوع اخلاقی از ارزش‌ها و صفات نیک انسان را ذکر کرده است که در بخش قبلی، تجلی قرآن در روایات اخلاقی امام محمد باقر(ع) ۱/ به چند مورد آن اشاره شد و در اینجا ادامه این بررسی ذکر شده است.
۵-اجابت دعوت مومن بهتر از روزه است
امام باقر (ع) می‌فرماید: هر کس قصد روزه (مستحبی) داشت، برادرش او را به غذا خوردن دعوت کرد، دعوتش را بپذیرد و با او غذا بخورد و او را خوشحال کند که به‌جای یک روز، ثواب ۱۰ روز روزه برای او در نظر گرفته شود. در این روایت امام باقر (ع) آیه ۱۶۰ سوره انعام را نقل می‌کند که خداوند می‌فرماید: هرکه نیکی آورد، پس برای او پاداشی ۱۰ برابر آن است. این نقل امام باقر (ع) بر این اساس است که قبول دعوت از دیگران آنان را خوشحال می‌کند و شاد کردن دیگران کار پسندیده‌ای است. چنانچه خداوند قول داده است که همه چیزهای خوب ۱۰ بار پاداش دارند. پس این جواز شکستن روزه(مستحب) است.
امام باقر(ع) در این حدیث، افطار را اشکالی نمی‌داند، زیرا می‌خواهد دعوت مؤمن را بپذیرد و او را شاد کند و آن را عملی مثبت و پسندیده در پیشگاه خداوند می‌داند و ثواب بیشتری از روزه مستحبی می‌گیرد.
۶-روابط عمومی
زراره می‌گوید: به امام باقر (ع) عرض کردم ما معیاری را برای تشخیص مومن از کافر به‌کار می‌گیریم؛ هر که با ما موافق باشد، او را دوست خود می‌دانیم، خواه علوی باشد یا نباشد و هرکس با ما مخالفت کند، ما از او متنفریم. امام در پاسخ فرمود: کلام خدا بهتر از قول توست. پس کجایند مستضعفانی که خداوند درباره آنان فرموده است: مگر آن گروه از مردان و زنان و کودکان که ناتوان بودند و گریز و چاره‌ای برایشان میسّر نبود و راهی (به نجات خود) نمی‌یافتند(نساء/۹۸).
امام باقر (ع) معیار زراره را نپذیرفت و او را به مدارا و نرمش با مخالفان جاهل دعوت کرد. سپس به آیاتی از سوره توبه اشاره کردند: و گروه دیگری هستند که کارشان به خواست الهی واگذار شده است یا عذابشان می‌کند و یا (به خاطر توبه و پشیمانی)، به آنان لطف می‌کند و خداوند دانا و حکیم است.(توبه/۱۰۶)
و (از اعراب) دیگرانی هستند که به گناهان خویش اعتراف کرده‌اند، کار خوب و بد را به هم آمیخته‌اند. امید است خداوند توبه‌ی آنان را بپذیرد (و لطف خویش را به آنان بازگرداند). همانا خداوند، آمرزنده و مهربان است. (توبه/۱۰۲)
همانا صدقات (زکات)، برای نیازمندان و درماندگان و کارگزارانِ زکات و جلب دل‌ها و آزادی بردگان و ادای بدهی بدهکاران و (هزینه‌ی جهاد) در راه خدا و تأمین در راه مانده است، این دستور، فرمانی است از جانب خدا و خداوند، دانا و حکیم است. (توبه/۶۰)
احسان امام باقر (ع) به گنهکاران جاهل؛ زراره در پی حاکم واحدی است که مخالفان را از مؤمنان متمایز کند و با مخالفت از آن کینه بجوید. امام باقر (ع) با استناد و کنایه از آیات پنج‌گانه قرآن او را تأیید و به انعطاف و مهربانی بیشتر ترغیب می‌کند.
اول چون برخی افراد در سطح متوسطی هستند. شاید نه به‌طور کامل خوب و نه بد، هنوز فرهنگ و دانش دین به‌طور کامل به آنان نرسیده است؛
دوم برای جلب قلوب گنهکاران باید با آنان نرمخو باشیم. بنابراین روشن می‌شود که مبشر در برخورد با مردم نمی‌تواند افراد را با یک نسخه کلی ارزیابی کند(یا به قول زراره: همسو کند)، با کمترین عیب، آنان را دشمن خدا و پیامبر قرار دهد.
یکی از شگفتی‌ها این است که بیشتر آیاتی که در این روایت برای جلب محبت زراره به افراد پست و گناهکار به‌کار رفته، از سوره توبه آمده است. سوره‌ای به‌نام برائت که گفته می‌شود در اول سوره به خاطر خشم خداوند بسم‌الله ندارد. پس خشم خدا فقط برای ستمگران است وگرنه تمام آیات سرشار از رحمت در این سوره معنا نداشت!
۷-تعقل در روابط با افراد بد: توافق در اخلاق و اختلاف در اعمال
امام باقر (ع) فرمود: ای ابوعبیده، با مردم هماهنگ با خلق و خوی آنان معاشرت کن، اما در عمل به‌گونه‌ای دیگر عمل کن، اگر انسان خطای گفتار را درک نکند، او را عاقل نمی‌دانیم. این آیه را تلاوت فرمود: می‌توانی آنان را از زبانشان بشناسی(محمد/۳۰). امام باقر (ع) این آیه را برای گواه بر کلام خود آورده است.
۸-رابطه عاطفی و برادری بین مؤمنان
امام باقر (ع) می‌فرماید: مؤمن برادر واقعی مؤمن است و خداوند فطرت همه مؤمنان را از آسمان‌های هفت‌گانه یعنی از گل بهشت آفرید، سپس این آیه را تلاوت کرد: پیامبر محمد و یارانش نسبت به یکدیگر نیکی میکنند و می‌فرمایند: آیا انسان نباید با مؤمنانی که از خویشاوندان او هستند مهربانی کند؟
«محمد (صلی اللّه علیه و آله و سلم) فرستاده خداست و یاران و همراهانش بر کافران بسیار قویدل و سختگیرند و با یکدیگر بسیار مشفق و مهربانند(فتح/ ۲۹).»
۹-آموزش را با دستورات آسان شروع کنید
امام باقر (ع) می‌فرماید: هنگامی که خداوند پیامبر اکرم (ص) را فرستاد، او ۱۰ سال در مکه بود و هنگامی که پیروان محمد (ص) در مکه از دنیا رفتند، خداوند آنان را مجازات نکرد مگر اینکه مشرک بودند و به این علت بود که خداوند در سوره اسراء می‌فرماید: و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید، خواه یکی یا هر دو در زندگی خود به پیری برسند سخنی تحقیرآمیز به آنان مگو، و آنان را دفع نکن، بلکه آنان را با عزت خطاب کن. (اسراء/۲۳)
امام باقر (ع) در این روایت به آیات ۲۳ تا ۳۰ سوره اسراء استناد کرده و این آیات را سند و دلیل بر کلام خود ذکر کرده است. ایشان می‌فرماید: در مکه دستورات الهی آسان و سبک بود. در آیات مکی، تهدید مؤمنان کمتر دیده شده است. در این روایت نکته‌ای وجود دارد که وقتی می‌خواهیم فرد یا جامعه‌ای را تربیت کنیم و او را از مسیر نادرست زندگی به سمت برنامه درست سوق دهیم، ابتدا باید دستورات ساده و آسانی بدهیم و از تهدید خشونت دوری کنیم. یعنی در تمرین از روش تدریجی استفاده کنیم.
منابع
«آموزش روش‌های فهم حدیث در روایات امام باقر علیه‌السلام»؛ دکتر محمدرضا شاهرودی، رامین اژدری، امیرحسین فراستی؛ دو فصلنامه علمی مطالعات قرآن و حدیث، سال پانزدهم، شماره دوم، پیاپی ۳۰، بهار و تابستان ۱۴۰۱، صص ۱-۲۴.
«تجلی قرآن در روایات اخلاقی امام محمد باقر (ع)»، رافید صبار عباس، دکتر طاهره سادات طباطبایی امین، دانشگاه کوفه
«تفسیر نور»، محسن قرائتی
انتهای پیام