ایران هم‌اکنون در مجتمع‌های پتروشیمی زاگرس، خارک، فن‌آوران و مرجان ظرفیت تولید سالانه بیش از 6.6 میلیون تن متانول را دارد و براساس شواهد موجود، تا پنج سال آینده این مقدار به 25 میلیون تن خواهد رسید.
ایران هم‌اکنون در مجتمع‌های پتروشیمی زاگرس، خارک، فن‌آوران و مرجان ظرفیت تولید سالانه بیش از 6.6 میلیون تن متانول را دارد و براساس شواهد موجود، تا پنج سال آینده این مقدار به 25 میلیون تن خواهد رسید. بسیاری از کارشناسان این موضوع را برگ برنده‌ای برای ایران می‌دانند، زیرا با ورود 25 میلیون تن متانول به بازار دنیا، ایران حرف اول و آخر را در تعیین قیمت این ماده خواهد زد.
در جریان سال‌های تحریم، چهار موضوع سبب کشیده شدن صنعت پتروشیمی و به‌ویژه بخش خصوصی به سمت تولید متانول در ایران شد، این سه عامل را می‌توان تامین منابع مالی به سمت فاینانس چین، فراهم بودن زمین مناسب در کنار دریا، قیمت ارزان گاز نسبت به منطقه و خرید فناوری تبدیل گاز طبیعی به متانول پیش از تحریم‌ها دانست، بنابراین در پنج سال آینده ناخواسته ظرفیت تولید متانول کشور به 25 میلیون تن خواهد رسید که در صورت مدیریت راهبردی در صنعت پتروشیمی، این موضوع منافع زیادی را برای ایران به همراه دارد. پیش از این توسعه پتروشیمی کشور بیشتر در بخش اتیلن بوده است، زیرا به دلیل وفور اتان بیشتر محصولات اتیلن‌محور شدند و صنایع پایین‌دستی هم تا حدی که می‌توانستند رشد کردند، اما برای رشد بیشتر این صنایع باید زمینه تولید پروپیلن را فراهم کرد. پروپیلن زنجیره گسترده‌ای از صنایع پایین‌دستی را ایجاد و تغذیه می‌کند، از این رو برنامه ایران تولید پروپیلن از متانول است تا هم قیمت متانول در بازار نشکند و هم زمینه تولید پروپیلن برای توسعه صنایع پایین‌دستی در کشور فراهم شود.
12 طرح جدید متانول صنعت پتروشیمی در حالی دارای پیشرفت ساخت بین 100 تا 12 درصد بوده که با بهره‌برداری قطعی 10 طرح تا سال 1400، ظرفیت تولید متانول ایران از مرز 20 میلیون تن در سال فراتر می‌رود. بر این اساس پیش‌بینی می‌شود دست کم تولید از پنج طرح جدید متانول صنعت پتروشیمی تا دو سال آینده آغاز شود، به طوری که پتروشیمی کاوه با ظرفیت تولید سالانه 2.310 میلیون تن، فاز اول پتروشیمی بوشهر، کیمیای پارس خاورمیانه، سبلان و دنا همگی با ظرفیت تولید 1.650 میلیون تن دارای پیشرفت بین 100 تا 61 درصد هستند. این طرح‌ها به‌تدریج از اواسط امسال تا سال 1400 یکی پس از دیگری عملیاتی می‌شوند.
افزون بر این پیشرفت، پنج طرح دیگر متانول شامل پتروشیمی آپادانا، دی‌پلیمر آرین، سیراف، فاز دوم توسعه خارک و صنعت لاوان هم پیشرفت 25 تا 44 درصدی دارند که پیش‌بینی می‌شود این طرح‌ها تا سال 1401 به مرحله بهره‌برداری و تولید تجاری برسند. با وجود این، ساخت دو طرح متانول آرمان با ظرفیت 1.650 هزار تن با پیشرفت 22 درصد و ارگ شیمی پارسا با ظرفیت 990 هزار تن با پیشرفت 12 درصد متوقف مانده است. در مجموع با بهره‌برداری همه 12 طرح در حال ساخت متانول، ظرفیت تولید این محصول پتروشیمیایی کشور به حدود 25 میلیون تن در سال می‌رسد و ایران را به بزرگ‌ترین تولیدکننده متانول جهان بدل می‌کند.
تازه‌ترین تحلیل‌های موسسه گلوبال دیتا انرژی درباره افزایش ظرفیت تولید متانول کشورهای جهان نشان می‌دهد که ایران در سال‌های آینده بالاترین افزایش ظرفیت تولید متانول جهان را به خود اختصاص می‌دهد و در سال‌های 2018 تا 2022 سالانه 30 میلیون تن ظرفیت خود را افزایش خواهد داد. آمریکا و چین با افزایش به ترتیب 12 و 10 میلیون تن در رتبه‌های دوم و سوم جای خواهند داشت. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که ایران تا سال 2022 میلادی 54 درصد از کل افزایش ظرفیت تولید متانول جهان را به خود اختصاص خواهد داد. ایران احداث 12 مجتمع تولید متانول جدید را در دستور کار دارد. در میان این طرح‌ها، مجتمع متانول دیر شرکت متانول کاوه بالاترین ظرفیت (2.3 میلیون تن) را خواهد داشت. براساس این گزارش، تا سال 2022 آمریکا 22 درصد از رشد ظرفیت تولید متانول جهان را به خود اختصاص خواهد داد. این کشور قرار است تا آن زمان 6 مجتمع متانول جدید احداث کند؛ همچنین انتظار می‌رود سال 2022 چین حدود 18 درصد از رشد ظرفیت تولید متانول جهان را به خود اختصاص دهد، این کشور 10 مجتمع تولید متانول جدید را احداث خواهد کرد.
تبدیل متانول به پروپیلن
متانول امروزه از جمله محصولات کم‌ارزش صنعت پتروشیمی در ایران به شمار می‌آید که بخش غیردولتی با تمرکز ویژه‌ای به دنبال توسعه ظرفیت آنهاست. وضع کنونی تولید متانول ایران به گونه‌ای است که تنها 232 هزار تن (معادل 5 درصد کل تولید آن) در داخل مصرف می‌شود و بیش از 95 درصد متانول تولید شده به خارج از کشور صادر می‌شود. هم‌اکنون باوجود اینکه اقدام جدی و موثری در راستای توسعه زنجیره ارزش متانول صورت نمی‌گیرد، بخش خصوصی ایران برنامه‌های افزایش تولید قابل توجهی در این گروه از محصولات پتروشیمی دنبال می‌کند. با بهره‌برداری از متانول‌هایی که هم‌اکنون در حال ساخت هستند، مقدار تولید متانول ایران از 6.6 میلیون تن کنونی در سال به حدود 25 میلیون تن متانول می‌رسد و این به معنای شوک به بازار متانول کل دنیا! شاید بر همین اساس باشد که شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران دیگر به سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی مجوز احداث واحدهای متانول نخواهد داد.
متخصصان صنعت پتروشیمی ایران در سال‌های گذشته توانسته‌اند به هر قیمتی که شده دانش فنی تولید پروپیلن از متانول را به‌دست آورند. آنها حتی موفق شده‌اند پایلوت این دانش فنی را به‌دست آورند و با وجود اینکه طبق قانون خصوصی‌سازی امکان سرمایه‌گذاری دولت در صنعت پتروشیمی وجود ندارد، اما مجوز فوق‌العاده‌ای برای سرمایه‌گذاری NPC برای توسعه این فناوری از دولت بگیرند. اخیرا NPC از احداث یک واحد ١٢٠ هزار تنی تولید پروپیلن از متانول (PVM) در کشور با سرمایه‌گذاری مشترک شرکت ملی صنایع پتروشیمی و یک بانک اروپایی خبر داده است. براساس برنامه‌ریزی‌ها قرار است به‌زودی پایلوت (تاسیسات اولیه تولید آزمایشی) پی‌وی‌ام شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی به یک واحد بزرگ‌تر با ظرفیت ١٢٠ هزار تن در سال تبدیل شود.
الفین‌های سبک، اتیلن، پروپیلن و بوتیلن‌ها، عناصر کلیدی در صنعت پتروشیمی هستند که به طور گسترده به عنوان مواد اولیه خام برای تولید پلی‌الفین‌ها استفاده می‌شوند و انتظار می‌رود نقش برجسته‌تری در آینده اقتصاد ایفا کنند. از میان آنها، اتیلن و پروپیلن، به عنوان خوراک‌های اصلی واحدهای پتروشیمیایی، دارای مصارف گسترده‌ای در تولید مواد شیمیایی و پلاستیک‌ها هستند. مطابق پیش‌بینی‌ها میزان رشد میانگین سالانه تقاضای پروپیلن در میان سال‌های ٢٠١٥ تا ٢٠٢٠ حدود ٤ درصد خواهد شد که سرعت رشد و مقدار مصرف پروپیلن در کاربردهای پلی پروپیلن و آکریلیک اسید سریع‌تر خواهد بود. اختلاف روزافزون در تولید و تقاضای پروپیلن، عامل محرکی برای حرکت به سمت فرآیندهای جدیدی است که در کنار فرآیندهای جاری این خلأ را پر کنند.
از اوایل دهه ١٩٩٠ میلادی، روش‌های تولید الفین‌های سبک دستخوش تغییرات قابل توجهی شده و همزمان با فرآیندهای مرسوم (کراکینگ با بخار و کراکینگ کاتالیستی بستر سیال)، استفاده از تکنولوژی‌های جدید و در دسترس (هیدروژن‌زدایی پروپان و تبدیل متانول به الفین‌های سبک) توسط شرکت‌های تجاری در دستور کار قرار داده شده است.
با توجه به نوع خوراک مورد نیاز فرآیندهای مختلف تولید پروپیلن، فرآیند PVM به دلیل در دسترس بودن متانول، بیش از فرآیندهای دیگر مورد توجه قرار گرفته است. متانول به آسانی با تکنولوژی‌های ثابت شده و در دسترس از زغال‌سنگ یا گاز طبیعی تولید می‌شود. هم‌اکنون در پنج مجتمع پتروشیمی ایران متانول تولید می‌شود که مجموع ظرفیت اسمی نصب شده متانول در این کارخانه‌ها 6.6 میلیون تن در سال است. باتوجه به رشد سریع صنایع پتروشیمی در 10 سال اخیر و احداث واحدهای متعدد تولید متانول در ایران در سال‌های آینده، روند تولید این ماده شیمیایی در ایران به‌شدت رو به افزایش است، بنابراین یکی از راهکارهای اقتصادی برای استفاده از متانول مازاد بازار، تبدیل آن به محصولات باارزش از جمله پروپیلن است.
رتبه نخست ایران در بهره‌مندی از منابع توأمان گاز و نفت، سبب شده است در جهان معاصر همچنان به اصلی‌ترین کانون توجهات جامعه بشری بدل شود. رشد و توسعه گسترده فناوری‌های حوزه انرژی از اکتشاف تا پالایش و فرآوری نفت و گاز در ایران از یک سو، هویت تاریخی تمدنی آن از سوی دیگر و همچنین موقعیت ژئوپلیتیک و جغرافیای سیاسی راهبردی ایران از دیگر سو، موهبات ارزنده‌ای را رقم زده است تا ایران به قطب انرژی جهان آینده تبدیل شود.
با توجه به توضیح‌های یادشده، بی‌تردید مهم‌ترین مزیت رقابتی برای سرمایه‌گذاری و توسعه صنایع پتروشیمی در ایران دسترسی به خوراک مناسب این صنعت یعنی گاز طبیعی، اتان، نفتا و میعانات گازی در احجامی گسترده و با قیمتی رقابتی است؛ هم‌اکنون ظرفیت صنایع تصفیه و انتقال گاز در کشور حدود 750 میلیون متر مکعب در روز است که به‌زودی تا حد یک هزار میلیون مترمکعب در روز خواهد رسید و افزون بر این، دسترسی به اتان به عنوان خوراک پتروشیمی در تحکیم وضع رقابتی ایران برای تولید محصولات پتروشیمیایی نقش اساسی دارد.
با کامل شدن فازهای پارس جنوبی، یعنی اتمام طرح‌های توسعه فازهای 12 تا 24، به میزان 650 هزار بشکه در روز میعانات گازی و 6.7 میلیون تن LPG (شامل پروپان و بوتان) و 4 میلیون تن اتان در سال قابل وصول خواهد بود که اتان به‌طور کامل و دیگر موارد براساس نیاز در اختیار صنعت پتروشیمی قرار می‌گیرد.
ایران در کنار مزیت دسترسی آسان به خوراک در حوزه پتروشیمی، مزیت‌های رقابتی دیگری دارد که نمی‌توان به آسانی از کنار آن گذشت؛ از جمله بازار بزرگ و روبه‌رشد داخلی محصولات پتروشیمی، دسترسی به نیروی کار متخصص و ماهر، زیربناهای گسترده ارتباطی کشور، موقعیت جغرافیایی در هم‌مرزی با 15 کشور دیگر به‌ویژه کشورهای آسیای میانه و قفقاز جنوبی، ایجاد مناطق ویژه اقتصادی پتروشیمی با لحاظ کردن ثبات سیاسی و وجود قوانین حامی سرمایه‌گذاری، ارائه تسهیلات ویژه به سرمایه‌گذاران و در عین حال وجود زنجیره‌ای از واحدهای فعال صنایع پتروشیمی که هر کدام می‌توانند در توسعه صنایع پایین‌دستی و بالادستی نقش تعیین‌کننده ایفا کنند و استفاده از منابع صندوق توسعه ملی نیز امکان مهم دیگری است که تمرکز علاقه‌مندان به این فرصت نیز توصیه می‌شود.