فلسفه اعطای یارانه حوزه انرژی برای بازتوزیع ثروت و کمک به برابری بیشتر در جامعه است، اما بخش اصلی یارانه بنزین در شرایط فعلی به افراد دارای چندین خودرو می‌رسد و بیش از نیمی از جمعیت که هیچ خودرویی ندارند، عملاً متضرر اصلی شیوه فعلی اعطای یارانه انرژی بخش بنزین روی خودروها خواهند بود
خبرنگار شکیبا بقال زاده: «جوان» الزامات اعطای بنزین به فرد به جای خودرو را بررسی می‌کند
جوان آنلاین: چرا طرح «بنزین برای همه» مهم است؟ اثرات مخرب سیستم فعلی یارانه بنزین مبتنی بر سهمیه بنزین روی خودرو، انگیزه‌ای برای قاچاق بنزین از مرز‌ها ایجاد کرده و اختلاف قیمت بین بنزین یارانه‌ای ایران و قیمت بازار کشور‌های همسایه، منجر به بازار سیاه پر سودی شده است که به ضرر‌های اقتصادی و تضعیف تلاش‌ها برای مبارزه با فعالیت‌های غیرقانونی کمک می‌کند. امروزه شاهد مهاجرت کارت سوخت‌ها نیز هستیم که موجب شده بخش مهمی از قاچاق در بستر کارت سوخت و مدل فعلی اعطای یارانه بنزین رخ دهد!
فلسفه اعطای یارانه حوزه انرژی برای بازتوزیع ثروت و کمک به برابری بیشتر در جامعه است، اما بخش اصلی یارانه بنزین در شرایط فعلی به افراد دارای چندین خودرو می‌رسد و بیش از نیمی از جمعیت که هیچ خودرویی ندارند، عملاً متضرر اصلی شیوه فعلی اعطای یارانه انرژی بخش بنزین روی خودروها خواهند بود. با اجرای نظام سهمیه‌بندی فردمحور و ایجاد بازار بورس سهمیه‌بندی بنزین، می‌توان مکانیسم قیمتگذاری بنزین را شفاف‌تر کرد و همچنین به سمت اصلاحات مهم نیز در بخش بنزین رفت. از طرف دیگر یک معضل اساسی در زمینه نابرابری اعطای یارانه بنزین در مدل اعطای سهمیه به خودرو با حرکت به سمت اعطای سهمیه به نفر و طرح بنزین برای همه این معضل حل خواهد شد و این امر توزیع عادلانه مزایای یارانه را تضمین می‌کند و الگو‌های مصرف بهینه را ارتقا می‌دهد. علاوه بر این، یک سیستم تعرفه هوشمند می‌تواند برای مصرف‌کنندگان بنزین بالا معرفی شود و آن‌ها را تشویق به کاهش مصرف یا اجرای اقدامات اصلاحی کند.
مشکلات سازوکار فعلی اعطای سهمیه بنزین عدم تخصیص یارانه‌ها
نظام فعلی اعطای یارانه بنزین به خودروها و نه افراد، منجر به توزیع ناعادلانه و ناکارآمد یارانه‌ها شده است. در نتیجه نزدیک به ۵۰ درصد از مردم که هیچ وسیله نقلیه‌ای ندارند، هیچ‌گونه مزایای یارانه‌ای دریافت نمی‌کنند و به جای آن ثروتمندان بیشتر میزان یارانه انرژی دریافتی را خواهند داشت. این رویکرد به طور نامتناسبی به نفع افراد ثروتمندی است که دارای چندین اتومبیل هستند، نابرابری درآمدی را تشدید می‌کند و یارانه‌ها را از افرادی که بیشتر به آن‌ها نیاز دارند، منحرف می‌کند. برای اصلاح این وضعیت باید حتماً شیوه تخصیص یارانه انرژی در بخش بنزین تغییر کند و به سمت اصلاحات اساسی و کلیدی در حوزه اعطای سرانه یارانه‌ای بنزین برویم.
افزایش مصرف بنزین و خودرو‌های فرسوده فراوان
سیستم یارانه خودرویی در ایران باعث رشد چشمگیر مصرف بنزین شده است. یارانه‌ها بنزین را به طور مصنوعی ارزان می‌کند و منجر به مصرف بیش از حد و هدر رفتن آن می‌شود. این نه تنها منابع محدود کشور را تحت فشار قرار می‌دهد، بلکه تلاش‌ها برای کاهش انتشار کربن و رفع نگرانی‌های زیست محیطی را با مشکل مواجه می‌کند. یکی از معضلات اساسی قیمت پایین بنزین در رفتار مصرف‌کنندگان تبلور پیدا می‌کند که هیچ امکانی برای کاهش مصرف را نخواهد گذاشت؛ اولین اثر مخرب قیمتی فعلی و اعطای یارانه به خودرو، عدم تعویض خودروها و وجود خودرو‌های فرسوده با طول عمر بسیار در کشور است به دلیل اینکه قیمت بنزین بسیار پایین است، با هر حجم غیربهینه مصرف سوختی، برای کارکردن با خودرو‌های فرسوده صرفه دارد.
از طرف دیگر به باور کارشناسان، هزینه پایین بنزین موجب شده است که شاهد طی‌کردن مسافت با خودرو‌های تک‌سرنشین باشیم که علاوه بر ایجاد ترافیک، برای افرادی که در آن ساعت کار ضروری دارند، مزاحمت ایجاد کند و همچنین مصرف بالای سوخت کشور به ناچار به ناترازی رسیده است که این مدل باید اصلاح شود تا بتوانیم روی مصارف غیرعادی، اصلاحات قیمتی و اخذ قیمت واقعی بنزین را داشته باشیم.
همچنین اثرات مخرب سیستم فعلی یارانه، انگیزه‌ای برای قاچاق بنزین از مرز‌ها ایجاد کرده است. اختلاف قیمت بین بنزین یارانه‌ای ایران و قیمت بازار کشور‌های همسایه، بازار سیاه پر سودی را ایجاد کرده است که به ضرر‌های اقتصادی و تضعیف تلاش‌ها برای مبارزه با فعالیت‌های غیرقانونی کمک می‌کند. امروزه شاهد مهاجرت کارت سوخت‌ها نیز هستیم که موجب شده است بخش مهمی از قاچاق در بستر کارت سوخت و مدل فعلی اعطای یارانه بنزین رخ دهد!
شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی در گزارشی عنوان کرده است، در حال حاضر حدود ۱۹ میلیون خودرو و کارت سوخت در کشور وجود دارد که بخش اعظم سهمیه آزاد آن‌ها هرگز استفاده نمی‌شود، ولی متأسفانه شاهد آن هستیم که کارت‌های سوخت به تعداد بالا به سمت استان‌های مرزی منتقل می‌شود و ظرف چند روز اول ماه سهمیه آن‌ها خالی می‌شود که مشخصاً صرف قاچاق می‌شود.
بنزین برای همه ضرورتی مهم
برای رفع کاستی‌های سیستم فعلی یارانه، انتقال به سیستم سهمیه‌بندی فردمحور پیشنهاد اصلی است. براساس این سیستم، به هر فرد سهمیه بنزین خاصی اختصاص می‌یابد که می‌تواند برای مصرف شخصی استفاده شود. دولت کل مقدار بنزین یارانه‌ای موجود در سال را تعیین و هر نفر سهم عادلانه‌ای از این سهمیه دریافت می‌کند. در این سازوکار اعطای یارانه بنزین به نفر و طرح مرتبط با بنزین برای همه، اولاً سیستم توزیع یارانه‌های انرژی کاملاً براساس سرانه تقسیم خواهد شد و ثروت فرد یا خودرو داشتن یا نداشتن یک شخص در داشتن سهمیه یارانه‌ای تأثیر ندارد. در ضمن به جز صنعت حمل و نقل قیمت بنزین برای مصارف خارج از این میزان یارانه‌ای بنزین، باید از طریق خانوار‌های فاقد خودرو و با قیمت توافقی این خانوار خریداری شود. با توجه به وجود تقاضا و مازاد تقاضا در این زمینه به دلیل مصرف بالای فعلی، قطعاً قیمت تعادلی و توافقی در این زمینه بسیار بالاتر از ۳ هزار تومان و قیمت آزاد فعلی بنزین است.
زیرساخت بازار بورس خرید و فروش سهمیه‌بندی بنزین
برای ورود مکانیسم‌های بازار به سیستم یارانه بنزین و ایجاد عرضه و تقاضا برای بنزین خانوار‌های فاقد خودرو بازار بورس خرید و فروش سهمیه‌بندی بنزین شکل خواهد گرفت که در آن افرادی که از کل سهمیه خود استفاده نمی‌کنند، می‌توانند سهمیه مازاد خود را به دیگرانی که نیاز به بنزین اضافی دارند، بفروشند. این رویکرد مبتنی بر بازار، فرصت‌هایی را برای تخصیص کارآمد منابع و اصلاح قیمت بنزین فراهم و تضمین می‌کند که مزایای یارانه به کسانی که به آن نیاز دارند، برسد و افزایش قیمت بنزین به جیب دولت نخواهد رفت و مستقیم به جیب مردم خواهد رفت. بدون واسطه و این سازوکار یکی از اصلی‌ترین رویکرد‌ها در زمینه ایجاد انگیزه صرفه‌جویی در مصرف بنزین خواهد بود.
قیمت گذاری بنزین براساس پویایی بازار
تغییر از سهمیه‌های مبتنی بر خودرو به سهمیه‌های شخصی، امکان قیمتگذاری بنزین براساس پویایی بازار را باز می‌کند. با حذف کنترل دولت بر قیمتگذاری بنزین و اجازه دادن به نیرو‌های بازار برای تعیین قیمت، مصرف‌کنندگان درک روشن‌تری از هزینه واقعی بنزین خواهند داشت و انگیزه‌ای برای اتخاذ الگو‌های مصرف پایدارتر خواهند داشت.
اثرات اقتصادی طرح بنزین برای همه انصاف و مصرف بهینه
اصلاح نظام یارانه‌ها با اعطای یارانه به افراد، علاوه براینکه موجب توزیع عادلانه یارانه انرژی خواهد شد، صرفه‌جویی در مصرف بنزین را نیز اقتصادی خواهد کرد و در صورت صرفه‌جویی کامل در مصرف بنزین، عایدی بسیار بزرگی در اختیار خانوار قرار خواهد گرفت. با تخصیص یارانه سرانه، همه افراد بدون در نظرگرفتن مالکیت خودرو، دسترسی برابر به بنزین یارانه‌ای خواهند داشت. این رویکرد همچنین خانوار‌ها را تشویق می‌کند تا مصرف بنزین خود را بهینه کنند که منجر به مزایای اقتصادی برای خانواده‌ها و کاهش فشار بر منابع ملی می‌شود.
مزایای اقتصادی برای افراد
انتقال به سیستم سهمیه‌ای مبتنی بر شخص، افراد را قادر می‌سازد تا مستقیماً از پس‌انداز یارانه بهره ببرند. با کاهش مصرف بنزین شخصی، خانوار‌ها می‌توانند از درآمد قابل تصرف بیشتری برخوردار شوند که می‌تواند برای سایر هزینه‌های ضروری یا پس‌انداز استفاده شود. این تغییر در نهایت به کاهش فقر و بهبود رفاه کلی جمعیت کمک خواهد کرد.
مانیتورینگ و بهینه‌سازی داده‌های پیشرفته
با اجرای سیستم سهمیه‌بندی مبتنی بر شخص، دولت به داده‌های دقیق‌تری در مورد مصرف بنزین دسترسی پیدا می‌کند. ادغام سیستم‌های ناوبری مبتنی بر GPS و نظارت بر مصرف بنزین در صنعت حمل و نقل امکان نظارت و جمع‌آوری داده‌های بهتر را فراهم می‌کند. این اطلاعات می‌تواند برای بهینه‌سازی مصرف بنزین در بخش حمل‌و‌نقل و ترویج استفاده از وسایل نقلیه دوگانه‌سوز یا وسایل نقلیه با مصرف سوخت کمتر مورد استفاده قرار گیرد.
اصلاح یارانه بنزین ایران از خودرو تا مردم
سیدعلی مرتضوی کارشناس سیاستگذاری در رابطه با مشکل اعطای یارانه بنزین به خودرو به «جوان» می‌گوید: «حاکمیت اقتصادی ایران با چالش‌های متعددی دست و پنجه نرم می‌کند و یکی از موضوعات برجسته، پرداخت یارانه به بنزین و اثرات بعدی آن است. رویکرد فعلی اعطای یارانه بنزین به خودروها به جای افراد، افزایش قابل‌توجهی در مصرف و قاچاق بنزین داشته و روش رایج اعطای یارانه بنزین به خودروها مشکلات متعددی را به همراه داشته است. بخش قابل توجهی از جمعیتی که خودرو ندارند، سود نمی‌برد و فروش سهمیه آن‌ها در قالب اعطای یارانه بنزین به هر کد ملی و فردی امکان رویکرد فراگیرتری را فراهم می‌کند. علاوه بر این، این رویکرد به طور نامتناسبی به نفع افرادی است که دارای چندین اتومبیل و ثروت بیشتر هستند و نابرابری درآمد را در جامعه تشدید می‌کند. این رویکرد معیوب مانع از سیاستگذاری مؤثر شده و منجر به نتایج غیربهینه شده است.»
راه‌حل جایگزین، اعطای یارانه بنزین به افراد
مرتضوی می‌افزاید: «برای حل مسائل مرتبط با رویکرد فعلی، اصلاح مکانیسم اعطای سهمیه بنزین به افراد به جای خودرو، عادلانه‌تر و کارآمدتر خواهد بود. همچنین دولت باید برای تک‌تک افراد و همچنین برای صنعت حمل و نقل سهمیه اختصاص دهد. اعطای یارانه بنزین به افراد به جای خودروها، توزیع عادلانه را در بین مردم تضمین می‌کند. این سیستم نابرابری فعلی را از بین می‌برد، جایی که افراد دارای چندین اتومبیل و ثروت بیشتر یارانه بیشتری دریافت می‌کنند. تغییر به یک سیستم یارانه مبتنی بر فردی، خانوار‌ها را تشویق می‌کند تا مصرف بنزین خود را بهینه کنند. با تشویق کاهش مصرف، خانواده‌ها می‌توانند مستقیماً از لحاظ اقتصادی سود ببرند. پس‌انداز ناشی از کاهش مصرف مستقیماً به جیب مردم می‌رود نه دولت.»
این کارشناس اقتصادی در ادامه با اشاره به لزوم اصلاح سهمیه بنزین به نفر خاطرنشان می‌کند: «اصلاح سیستم یارانه بنزین ایران با اعطای یارانه به افراد و نه خودروها به چند دلیل حیاتی است. این امر عدالت و انصاف را با فراهم‌کردن دسترسی برابر به یارانه‌ها براساس نیاز به جای مالکیت وسیله نقلیه ترویج می‌کند. همچنین با ایجاد انگیزه کاهش مصرف و اجازه‌دادن به خانوار‌ها برای بهره‌مندی مستقیم از پس‌انداز خود، کارایی اقتصادی را تشویق می‌کند. علاوه بر این، رویکرد قیمتگذاری خدمات صنعت حمل‌و‌نقل را مختل نمی‌کند و ثبات را در آن بخش تضمین می‌کند. با بهینه‌سازی مصرف و انتقال به وسایل نقلیه کم مصرف‌تر در صنعت حمل‌و‌نقل، می‌توان به مزایای اقتصادی و زیست محیطی بلندمدت دست یافت.»
وی در پایان می‌گوید: «اجرای این راه‌حل جایگزین مستلزم برنامه‌ریزی دقیق و سیاستگذاری مؤثر برای مقابله با چالش‌های بالقوه است. با این حال، مزایای این اصلاحات بیشتر از معایب آن است و آن را به گامی قابل دوام و ضروری در جهت یک نظام حکمرانی اقتصادی عادلانه‌تر و پایدارتر در ایران تبدیل می‌کند.»
جمع‌بندی
اصلاح سیستم یارانه بنزین ایران برای تضمین توزیع عادلانه، مهار مصرف بی‌رویه و کاهش قاچاق بسیار مهم است. انتقال به نظام سهمیه‌بندی فرد محور و ایجاد بازار بورس سهمیه‌بندی بنزین می‌تواند مشکلات موجود در سازوکار یارانه‌ها را برطرف کند. این انتقال منجر به منافع اقتصادی برای افراد، افزایش شفافیت در قیمتگذاری و ترویج الگو‌های مصرف بهینه می‌شود.
منبع: روزنامه جوان