خانه امین‌التجار، یکی از برجسته‌ترین خانه‌های زیبا و قابل‌توجه قرن سیزدهم در اصفهان است که مالک اصلی آن «مرحوم حاج سید محمدعلی امین» معروف و ملقب به «امین‌التجار» و برادر او «مرحوم حاج سید احمد امین» ملقب به «افتخارالتجار» بوده‌اند.
این خانه، در محله سینه پائینی در کوچه‌ای قرار دارد که به نام حاج امین‌التجار معروف بوده و جبهۀ شمالی آن از تخریب‌های زمان احداث خیابان عبدالرزاق در امان مانده است. خانۀ امین‌التجار در ابتدا کاربری مسکونی داشت و برای این منظور طراحی و ساخته‌شد، اما با احداث خیابان عبدالرزاق و خرید این خانه توسط اداره فرهنگ و هنر سابق(قبل از انقلاب)، به‌منظور دفتر شناسایی و خرید خانه‌های تاریخی اصفهان تغییر کاربری داد. این خانه از سال ۱۳۵۷ به بعد نیز با کاربری‌هایی مختلفی به حیات خود ادامه داده است و هم‌اکنون نیز در اختیار میراث فرهنگی است.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید نمای جنوبی خانۀ امین‌التجار (قسمتی از بدنۀ خیابان عبدالرزاق)
احداث خیابان جمال‌الدین عبدالرزاق و تخریب بناهای تاریخی
محسن بهزاد، پژوهشگر معماری ایرانی در گفت‌وگو با ایسنا و با بیان اینکه خانه امین‌التجار یکی از خانه‌های اعیان‌نشین، تاریخی، فرهنگی، مذهبی و سیاسی و ارزشمند دوره قاجار و از خانه‌های درون‌گرای در شهر تاریخی اصفهان بوده است، اظهار کرد: احداث خیابان جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی در سال‌های دهه ۴۰ شمسی، گسست جبران‌ناپذیری را در منطقه تاریخی اصفهان خصوصاً بازار به وجود آورد و یکپارچگی و ارتباط ارگانیک این منطقه را تحت‌الشعاع قرار داد و نه‌تنها باعث پارگی بافت آن شد، بلکه موجب تخریب کلی و جزئی خانه‌ها، سراها، تیمچه، بازار، مسجد و اماکن تاریخی ارزشمند شد.
او ادامه داد: طرح اولیه خیابان عبدالرزاق درست در امتداد خیابان مسجد سید بود که پس از بررسی‌های فنی جهت جلوگیری از تخریب مدرسه علمیه نیم آورد(صفوی)، مسجد علی(صفوی) و مناره آن(سلجوقی) و مدرسه سلطان سنجر، از چهارراه تختی با انحراف تقریبی ۸ درجه رو به شمال طراحی و احداث می‌شود. البته افرادی دلسوز در آن زمان با تذکر و اقدامات پیشگیرانه و ثبت آثار تاریخی، مسیر خیابان‌ها را تغییر می‌دادند تا مانع از انهدام آن‌ها شوند.
بهزاد یادآوری کرد: مرحوم پدربزرگم می‌گفتند که در شروع خیابان‌کشی‌های اصفهان، عزای عمومی و شیون و زاری بسیاری در شهر به راه افتاده بود، به حدی که اسم خیابان حافظ کنونی را خیابان «آه و ناله» و خیابان هاتف را «سوز و گداز» گذاشته بودند. بعضی از علما نیز از مسیر خیابان‌ها عبور نمی‌کردند و چون آسفالت نشده بود وسط خیابان‌ها را ریگ می‌ریختند و هر روز با سطل آب‌پاشی می‌کردند.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید
خانه‌هایی که در جریان احداث خیابان عبدالرزاق تخریب شدند
این معمار اصفهانی با بیان اینکه خیابان‌کشی‌های دیگر مانند چهارباغ پایین، هاتف، نشاط، ولی‌عصر، شیخ بهایی، طالقانی، احمدآباد، ابن‌سینا، کمال و غیره نیز باعث از بین رفتن بسیاری از خانه‌های تاریخی و ارزشمند اصفهان شد که نشان‌دهندۀ از عدم برنامه‌ریزی و طراحی شهری و نیز شهرسازی عجولانه آن زمان است، بیان کرد: مرحوم حاج رضا باقریه(تخریب‌کن بناها و نجاران قدیمی) روزی برایم تعریف کردند که «در خیابان‌کشی‌های عبدالرزاق، ولی‌عصر و ابن‌سینا حدود ۳۰ خانه تاریخی و باارزش را خراب کردیم که هرکدام از ارسی‌های آن‌ها عظمتی داشت و نمایانگر بهشت بود که با خاک یکسان شد».
بهزاد اضافه کرد: مرحوم پدرم از قول پدرشان نقل می‌کردند که «خانه صیرفیان در محله دردشت که در خیابان‌کشی ابن‌سینا خراب شد یکی از خانه‌های تاریخی و ارزشمند و بی‌نظیر اصفهان بود که دارای حداقل ۱۰ حوض و منبع آب و نارنجستان بزرگ با انواع درختان نارنج و نارنگی و ارسی‌های زیبا و دل‌انگیز بود به حدی که مرحوم میرزا عبدالحسین قدسی(مدیر مدرسه قدسیه) به آقای صیرفیان گفته بودند که «بهشت هم نمی‌تواند زیباتر از منزل شما باشد.»
او که پدرش زنده‌یاد استاد علی بهزاد نیز از معماران اصفهان بود، افزود: ساخت خیابان عبدالرزاق موجب تخریب خانه‌های تاریخی و باارزش زیادی ازجمله میرزا عباس، حاج مهدی و حاج حسین کلاهدوزان، حاج محمدحسین کازرونی، آقا محمدکاظم واله، جودا، کاروانسرای میر حاج، زورخانه هفت دست، مسجد حمال‌ها، کوچه جودا شد و مسجد تاریخی حناساب‌ها نیز کاملاً از بین رفت که از بقایای آن در ساخت شبستان مسجد چاره یا همان مسجد امام حسن مجتبی(ع) در بازارچه دردشت استفاده‌شده است. تیمچه تاریخی و نفیس آقا سید میرزا که پدربزرگ مادرم بودند و توسط ایشان وقف امام حسین(ع) شده بود نیز ویران شد و بر روی باقیماندۀ عرصه آن که در کوچه مسجد حاج رضا و برِ خیابان قرار داشت پاساژی به نام حضرت سجاد(ع) تحت نظارت اداره اوقاف ساخته شد که به موقوفه پاکدلیان معروف است.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید راست: نمای جنوبی خانۀ امین‌التجار (نما در سیمای شهر)
وسط: نمای جنوبی این خانه (دید از پیاده‌رو)
چپ: نمای کلی سردر ورودی خانۀ امین‌التجار
تخریب جبهه‌های غربی، شرقی و جنوبی خیابان عبدالرزاق
این بنازاده و معمارزادۀ اصفهانی اضافه کرد که خانه امین‌التجار از این انهدام کلی جان سالم به در برد و علی‌رغم تخریب جبهه‌های شرقی، غربی، جنوبی و حیاط آن خوشبختانه جبهه شمالی آن که با مساحت ۲۳۴ مترمربع(چشم خانه) و مهم‌ترین قسمت آن یعنی شاه‌نشین یا ارسی باقی ماند که باعث شد با زاویه کمی درست در برِ خیابان و قسمتی از جداره خیابان عبدالرزاق و نما در سیمای شهر اصفهان جلوه کند، و از حالت درون‌گرایی خارج و به یک ساختمان برونگرا تبدیل شود و بازدید از این خانه خصوصاً در نمای جنوبی و ایوان را برای عموم، عابران پیاده و راکبان وسایل نقلیه میسر سازد.
بهزاد که اولین بار حدود ۴۰ سال پیش به همراه زنده‌یاد مادرش از این خانه دیدن کرده است، گفت: این خانه، مسکونی بوده و برای این منظور طراحی و ساخته‌شده بود، اما با احداث خیابان و خرید آن توسط اداره فرهنگ و هنر سابق(قبل از انقلاب) از وارثان مرحوم سید محمدعلی امین‌التجار اصفهانی، به‌منظور دفتر شناسایی و خرید خانه‌های تاریخی اصفهان تغییر کاربری داده و از سال ۱۳۵۷ به بعد با کاربری‌های مختلف ازجمله، مرکز تاریخ انقلاب اسلامی، موزه سکه(شمس الاشراق)، دفتر تشکل‌های دوستدار میراث فرهنگی ، ستاد امربه‌معروف و نهی از منکر، انجمن خوشنویسان، کانون حجاب و عفاف، ستاد دیه، دفتر نمایندگی پژوهشگاه میراث فرهنگی تاکنون به حیات خود ادامه داده است و هم‌اکنون نیز در اختیار میراث فرهنگی است.
او اشاره کرد: این خانه در تاریخ هجدهم آذرماه ۱۳۵۴ با شماره ۱۲۸۰/۳ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است و تاکنون چندین مرتبه توسط میراث فرهنگی اصفهان مرمت‌شده است.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید
موقعیت جغرافیایی خانۀ امین‌التجار
بهزاد ضمن اشاره به اینکه خانۀ امین‌التجار در دوطبقه و زیرزمین با حیاط مرکزی و چهار جبهه ساخت، طراحی و در زمان قاجار، به قولی با معماری سیدرضا خان ساخته‌شده است، در ادامۀ صحبت‌هایش به محل قرارگیری این خانه و دسترسی‌های اولیۀ آن و سپس به توصیف معماری قسمت‌های باقیماندۀ آن و در پایان نیز به شرح‌حال زندگی مالک اصلی و ساکنین اولیه آن پرداخت.
او تصریح کرد: این خانه در محله سینه پائینی در کوچه‌ای قرار دارد که به نام حاج امین‌التجار معروف بوده و یکی از برجسته‌ترین خانه‌های زیبا و قابل‌توجه قرن سیزدهم در اصفهان است که نه‌تنها محل سکونت مالکین بوده، بلکه به‌منظور برگزاری جلسات اقتصادیِ تجار اصفهان و جلسات سیاسی مشروطه خواهان آن زمان و پذیرایی از آن‌ها مورداستفاده قرار می‌گرفت.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید
دسترسی‌های اولیۀ خانۀ امین‌التجار
بهزاد تصریح کرد: خانه امین‌التجار از طرف جنوب شرقی به‌وسیله بازارچه سینه پایینی و کوچه سینه پایینی به محله مسجد حکیم و بازار بزرگ اصفهان و میدان نقش‌جهان ارتباط داشته و از طرف شمال شرقی به‌وسیله بازارچه بابانوش به تکیه تل عاشقان، دروازه نو ازآنجا به پشت پارو سنبلان یا سنبلستان (قبرستان) و امامزاده درب امام و بازارچه و دروازه دردشت راه داشته است.
او توضیح داد: این خانه از طرف جنوب شرقی به‌وسیله خیابان کازرونی و کوچه سنگ بست به تکیه گرگ یراق و بازارچه تکیه و خانه حاج سید حسن بنکدار و کوچه‌های شش‌انگشتی‌ها، حاج عباس قلی آشتی‌کنان، لُرها، کوچه‌باغ همایون و باغ همایون دسترسی داشته است. همچنین از سمت جنوب غربی به‌وسیله کوچه سینه پایینی به خانه مشکی و خانه، مسجد و حمام شیخ‌الاسلام و ازآنجا مجدداً به کوچه شش‌انگشتی‌ها وصل می‌شد.
بهزاد که دانش‌آموختۀ رشته‌های مهندسی عمران آب و محیط زیست، عمران ساختمان و مهندسی معماری در مقطع کارشناسی ارشد است، ادامه داد: خانۀ امین‌التجار از سمت بازارچه و کوچه بابانوش ازیک‌طرف به محله جماله کُله، مسجد و بازارچه حاج محمدجعفر آباده‌ای(ره) و از طرف دیگر به بازارچه بابانوش و پای قصر جمیلان یا چلمان یا چلمون و محله درب امام و حمام وزیر و از سوی دیگر به کوچه ارابه‌چی‌ها و نهایتاً به بازار کهن‌سال دردشت می‌رسید که با خیابان‌کشی عبدالرزاق اکثر این دسترسی‌ها از خیابان امکان‌پذیر شده و هرکدام از کوچه‌ها و گذرها به اسم جدید نام‌گذاری شد و ذکر نام کوچه‌های قدیمی فقط به خاطر یادآوری آن‌ها است.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید
بناهایی که در نزدیکی خانۀ امین‌التجار قرار داشت
او اضافه کرد: از خانه‌های تاریخیِ نزدیک این خانه در زمان ساخت می‌توان به خانه‌های حاج قوام التجار، افتخار التجار، حاج میر سیدعلی جناب، شیخ‌الاسلام آقا محمدکاظم واله، حاج حسین علاف باشی، مشکی، استاد حسین بزاز، آقا رحیم نیلفروش، حاج عباس پاره‌دوز، غلامحسین علاف، مشهدی عباس، میرزاعلی کاشی، عباس و علی زرگر، میرزاعلی محمد کازرونی، حاجیه آغا بی‌بی ورثه و حاج میرزا محمدحسین اشاره کرد.
این پژوهشگر ادامه داد: مساجد اطراف و نزدیک به این خانه نیز مسجد حاج رضا، مسجد دروازه نو، مسجد تل عاشقان، مسجد شیخ‌الاسلام، مسجد حضرت علی‌اکبر (ع)، مسجد شیشه‌گری، مسجد حاج عبدالغفار، مسجد مریم بلقیش هستند و اکثراً قاجاری هستند.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید راست: سردر ورودی خانۀ امین‌التجار
وسط: سکوی اضافی و تزئینات کچ‌بری ورودی خانه
چپ: گچ‌بری گیلوئی و رخ بام سردر ورودی خانۀ امین‌التجار
ویژگی‌های ورودی خانه امین‌التجار
این پژوهشگر معماری ایرانی به این موضوع اشاره کرد که ورودی خانۀ امین‌التجار خوشبختانه در جبهه شمال قرار دارد، و ازاین‌رو از گزند حوادث خیابان‌کشی به دورمانده و ازلحاظ عرض در گذر و ارتفاع یکی از بزرگ‌ترین ورودی‌های تاریخی اصفهان است.
بهزاد توضیح داد: ورودی این خانه به علت قرار گرفتن به بدنه ساختمان (دوطبقه)، معمار آن محدودیتی ازلحاظ انتخاب ابعاد در طراحی آن نداشته است که از ورودی‌های طراحی‌شده با مقیاس انسانی و شکل ترکیب نمای آن به‌صورت متوسط و تقریباً مربع بدون هیچ نوع کادربندی و مزین به گچ‌بری‌ها، حجاری‌ها و نقاشی‌های متقارن است که با توجه به امکان دسترسی بنا به معبر در کنار یکی از معابر فرعی و در امتداد لبه آن با ۱۵ سانتی‌متر پیش زندگی زدگی جرزها به سمت معبره کاملاً معمارانه طراحی و ساخته شده است و خود نشان‌دهنده دوره ساخت این بنا است.
او در توضیح علل این موضوع گفت: از اواسط دوره قاجار به بعد با الگوبرداری از فرهنگ و تمدن اروپا و روسیه خانه‌سازی برونگرا و طراحی نماهای خارجی بناها و خانه‌ها رواج یافت که این تغییر اول‌ازهمه در ورودی‌های ابنیه، در گذرها قابل مشاهده است.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید تزئینات گچ‌بری و رسمی بندی هشتی خانۀ امین‌التجار
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید تزئینات گچ‌بری و رسمی بندی هشتی خانۀ امین‌التجار
بهزاد که از نوادگان استاد محب‌علی بیک‌الله، خزانه‌دار بیوتات شاه‌عباس و ناظر مسجد جامع عباسی در میدان نقش‌جهان است، افزود: این ورودی که تنها ورودی خانه بوده و هماهنگ با کارکرد، کالبدِ مقام و منصب مالک خانه طراحی و ساخته‌شده است و فقط مدخلی برای ورود و خروج اهل خانه نبود، زیرا خانه‌های مجلل فقط دارای سردر یا درگاه بوده و دیوارهای خارجی و بیرونی همه کاه‌گلی بوده‌اند.
او یادآوری کرد: ورودی مذکور هم‌سطح معبر ساخته‌شده ولی با آسفالت‌کردن پی‌درپی و غیراصولی کف معبر، در دهه‌های اخیر از سطح آن پایین‌تر قرارگرفته است. اساس طراحی این ورودی تقارن دوطرفه است که یکی از اصول یا مبانی طراحی ایرانی بوده است و نتیجه آن احساس اعتدال، آرمش، ایستایی و اطمینان انسان است و این تقارن حتی در نقش سنگ‌های ازارۀ طرفین سردر نیز رعایت شده و تعادل و توازن کامل را برقرار کرده است.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید
این بنازاده و معمارزادۀ اصفهانی بیان کرد: کل بدنۀ این ورودی دارای ازاره از جنس سنگ مرمریت لاشتر با ارتفاع ۶۵ سانتی‌متر است که دارای حجاری‌های گل خورشید، لچک و ترنج دایره‌ای، گل و برگ، نقش آجرنیم و نیم در زمینه بیضی است که در قسمت سکوهای اصلی خاقونی نسبتاً ضخیمی به‌عنوان کف سکو نصب شده است.
او گفت: عرض کلی بدنه سردر به ۴ جرز و ۳ دهانه تقسیم‌شده که دهانه وسط به عرض ۲.۵ متر مدخل ورودی با عقب‌نشینی ۶۵ سانتی‌متر ایجاد ۲ سکو (پاخور) در طرفین در کرده است و دو دهانه دیگر به‌منظور ایجاد ۲ سکوی اضافی و تناسب در نما طراحی‌شده که قسمت پایین آن با تورفتگی ۴۵ سانتی‌متر و ایجاد سقف برای آن‌ها با قوس نیم‌دایره و گیلوئی بالایی مجموعه سر درب، محلی اضافه و مناسب برای نشستن افراد منتظر یا خسته و رهگذران پیاده در امتداد لبه معبر ایجاد شده که خود نشان و دلیل توجه معماری ایرانی به شرایط زیستی انسان و احترام به افراد خسته و منتظر و خصوصاً افراد مسن و بزرگ‌ترها است. این سکوها به خسته نشین نیز معروف بودند.
بهزاد با بیان اینکه هنرمند گچ‌کار داخل این دو سکوی اضافی را با گچ‌بری طرح سرو از نوع لُکه یا کلوخی در وسط سرو از طرح بافت حصیری سه رشته و در بالای سرو را با نقش یک برگ ۶ پر تزئین کرده است، اظهار کرد: در پشت‌بغل‌های قوس‌های نیم‌دایره نیز با گچ‌بری‌های برجسته از نوع حصیری سه رشته تزیین‌شده است.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید
این پژوهشگر در بالای قوس با ایجاد اتصال افقی بین دو جرز و ساختن کتیبه کوچکی آیه «فالله خیر حافظ» در سمت غرب و «هو الرحم الراحمین» در سمت شرق به خط ثلت بر زمینه آبی فیروزه‌ای با گچ‌بری برجسته مزین شده است و در بالای قوس نیم‌دایره با ایجاد طاقچه بلند که بر بالای آن طرح محرابی و پشت بغل‌های آن طرح آجرکاری نیم و نیم سنتی برجسته و در وسط آن طرح تک گلدان و برگ فرنگی یا لندنی به‌صورت کلوخی یا لُکه نقش بسته است. این استاد گچ‌بر بالای طرح محرابی نیز با ابزارزنی و کادربندی و ایجاد نقش سنگ پلاک در گیلوئی از نوع گچ‌بری شیر و شکری استفاده کرده است.
او ادامه داد: تزئینات هر ۴ جرز شبیه هم که از روی سنگ ازاره شروع‌شده و با ابزارزنی کشوئی و حاشیه نیم برگ عمودی برجسته تکرار و کادربندی شده و زمینه آن نقش آجرکاری با پیوند راسته نما و گچ‌بری شیر و شکری مزین شده و تا ارتفاع نیم متر به گیلوئی با یک بیضی عمودی و تک‌برگ ویکتوریا و بافت حصیری داخل بیضی به طرز کلوخی گچ‌بری شده است. نبش جرزها تا زیر گیلوئی کتیبه با ابزار کشوئی گچ‌بری شده و در انتها داخل گیلوئی با تک‌برگ سر بر کشته تزئین شده است.
بهزاد توضیح داد: در بالای هر جرز با ایجاد طرح لچک (شیر و قلاب) یا (گردوگلویی) کلاً ۹ عدد برگ سر تاخورده لندنی را گچ‌بری کرده که یکی از آن‌ها درست در مرکز و بالای قوس سر درب قرارگرفته است. در نبش ورودی اصلی با ایجاد پخ هلالی به عرض ۳۰ سانتی‌متر و ایجاد دو قوس تو و بیرون حاشیه‌ای زیبا را ایجاد کرده که بازهم با گل و برگ خورشیدی و بافت حصیری در زمینه بیضی گچ‌بری شده است.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید
بهزاد که وارث علوم معماری شفاهی از حداقل ۴۰۰ سال پیش است که سینه به سینه به او ارث رسیده است، گفت: بر بدنۀ ورودی نیز طرح سنگ پلاک با پیوند آجری را به‌صورت شیر و شکری که از روی سکوی یک‌طرف شروع‌شده و پس از عبور از زیر سقف (قوس نیم‌دایره) دوباره به سکوی سمت دیگر ختم شده و رج‌ها به طرز ماهرانه‌ای به کنار و حاشیه سردر کشیده شده است.
این بنازاده و معمارزادۀ اصفهانی یادآوری کرد: بر پشت بغل قوس خارجی، طرح خفته‌وراسته آجری به همراه بیضی با بافت برجسته دو رشته‌ای مربعی به‌صورت کلوخی گچ‌بری شده است. در کنار در نیز با حاشیه‌سازی به ترتیب از بیرون با آلت سُلی کوچک و بزرگ و بافت زنجیره‌ای سه رشته‌ای و برگ تکراری به طرز ماهرانه‌ای دور تاج درب را با همان قوس نیم‌دایره چرخانده است.
او افزود: بر بالای در با ایجاد کادر مستطیل شکل و نیم‌دایره ابتدا با ساخت ۴ ترنج که ۲ ترنج بالا باهم و دو ترنج پایین با هم متقارن هستند حاشیه بیرونی این ترنج‌ها با نقش زیبای بافت مزین شده و در داخل کادر و زمینه، دسته‌گلی با ایجاد چرخش و رقص در صفحه تزئین شده و در مرکز آن کتیبه‌ای مستطیلی که در حاشیه آن با بافت زنجیره‌ای و در داخل آن آیۀ «بسم‌الله الرحمن الرحیم» در کادر بیضی با خط ثلت بر زمینه آبی لاجوردی به‌صورت برجسته گچ‌بری شده که علاوه بر تعادل، نقش نظم و اعتماد و اطمینان و آرامش اصلی را به عهده دارد.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید
بهزاد اضافه کرد: گچ‌بری‌های سردر با رنگ‌های ملایم زرد، آبی، قرمز، نارنجی و بنفش رنگ‌آمیزی شده و فقط در اطراف شیر و قلاب، گیلوئی با استفاده از هنر گچ نگاری‌های اسلیمی گل و برگ به رنگ بنفش نقاشی شده که بیشتر نقاشی‌ها و رنگ‌آمیزی‌ها بر اثر مرور زمان و شرایط جوی از بین رفته است.
او افزود: در کتیبه بالای گیلوئی نیز با حاشیه‌سازی و ایجاد یک برجسته دایره‌ای در وسط، داخل کادر به‌صورت طرح آجری گچ‌بری شیر و شکری شده است. در بالای کتیبه جهت جلوگیری از ریزش نزولات جوی با ایجاد رخ‌بام با یک ردیف آجر لعاب‌دار فیروزه‌ای دندان موشی تزئین و بر روی آن یک ردیف آجر پخ آیینه و روی آن یک رج حمیل کاشی فیروزه‌ای روی آن آجر چهارگوش دندانه با تراش یک نیم‌دایره و دو ربع دایره نصب‌شده است که به این کار خون چینی و فریز هم می‌گفتند.
فرزند زنده‌یاد استاد علی بهزاد تصریح کرد: درِ ورودی از نوع درب تخته‌ای با دو لنگه دماغه‌دار و مزین به کلا و دماغه و پخ‌های تزئینی دماغه و نیز نصب ۴ عدد گل‌میخ تزئینی کوچک و برجسته نیم کروی و شیار مارپیچی (منحنی) دست‌ساز ساخته‌شده و بر روی هر لنگه در نیز ۱۰ گل‌میخ متوسط برجسته نیم کروی با شیار منحنی دست‌ساز نصب‌شده که این گل‌میخ‌ها علاوه بر تزئین و سپر در مقابل تهدید، جنبۀ سازه‌ای نیز دارد.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید
این پژوهشگر در ادامه، چنین توضیح داد: بر روی لنگه راست، چکش یا کوبه مردانه و نیز لنگه چپ، حلقه یا کوبه زنانه نصب‌شده که به همراه صفحه تزئین زیر آن‌ها که پولکی نیز نام داشت به سرقت رفته و موجود نیست. دو عدد گل‌میخ شبیه گل‌میخ‌های لنگه‌ها بر بالای چارچوب نصب‌شده و مابین آن‌ها آیۀ اول سوره فتح «انا فتحنالک فتحاً مبیناً» به‌صورت معرق جایگزین با چوبی از جنس دیگر مزین شده است.
او اضافه کرد: در به‌وسیله کلون باز و بسته می‌شده و موقعیت فضای ورودی این خانه شبیه دیگر خانه‌های درون‌گرا از یک جبهه با عبور از هشتی و دالان، فضای بیرون را به حیاط و فضای اصلی و مهم خانه، ایوان و ارسی (شاه‌نشین) می‌رساند که پس از در ورودی هشتی قرارگرفته که سقف آن با رسمی بندی گچی ۲۰ ضلعی قالب سر سفت به‌صورت آمود و با رنگ و نقاشی و دوخطه کردن لبۀ آلت‌ها تزئین شده است.
این دانش‌آموختۀ رشته‌های مهندسی عمران و مهندسی معماری بیان کرد: در زیر رسمی بندی با قوس‌های نیم‌دایره مزین شده و در چهار طرف اضلاع اصلی آیه «بسم الله الرحمن الرحیم. نصر من الله و فتح القریب» نام خداوند و پنج‌تن آل عبا «الله، محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین» در کادر آرام و کم‌تحرک مستطیل و بیضی به خط ثلث سفید بر زمینه آبی و بنفش گچ‌بری برجسته دارد که هم انتخاب کادر ازنظر تناسب و هم محل قرارگیری عناصر بصری در درون آن ستودنی است.
بهزاد با بیان اینکه در این هشتی علاوه بر در اصلی که در بعضی از مناطق ایران به دروازه مشهور است سه در دیگر وجود دارد، بیان کرد: در سمت راست یک در دو پله و اختلاف ارتفاع ۳۵ سانتی متر بعد به پاپین به راهرویی مسقف می‌رسیم که در اواسط آن مدخل زیرزمین و در انتهای آن انبار مستطیل شکلی قرار دارد که راهر وی انبار نور خود را از پنجره‌های معبر شمالی تأمین می‌کنند.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید
او خاطرنشان کرد: ورودی زیرزمین با سه پله اختلاف ارتفاع ۷۰ سانتی‌متر به کف زیرزمین می‌رسد. زیرزمین زیر تالار شاه‌نشین قرار دارد که در وسط آن حوض آب قرار داشته که فعلاً تخریب‌شده است. زیرزمین دو ستون و دونیم ستون سنگی متصل به جرز دارد که بر روی آن‌ها نقوش برگ مو، خوشه انگور، کنگر حجاری‌شده است.
او همچنین به بعضی از سنگتراشان اشاره کرد و گفت: از سنگتراشان آن دوره می‌توان به خاندان حجاریان در محله خَلجا و عمرانی در چهارباغ امین‌الدوله (تخت فولاد) اشاره کرد که آثار زیبا و گران‌بهایی از خود به جا گذاشته‌اند.
بهزاد بیان کرد: نور و تهویه زیرزمین توسط ۷ پنجره لولایی چوبی بازشو هرکدام با ۸ قاب شیشه‌ای و دو درب چوبی شبیه پنجره‌ها از حیاط تأمین می‌شود که از داخل حیاط با حفاظ‌های فلزی دست‌ساز پوشیده شده و عبور و مرور از پنجره‌ها غیرممکن ساخته که این حفاظ‌ها با چکش‌کاری فلز آهن ساخته شده چون در آن زمان دانش فنی جوشکاری در ایران هنوز وجود نداشته است. به هر صورت دو درِ اشاره شده مستقیم از حیاط به زیرزمین راه پیدا می‌کند که با چهار پله ارتفاع یک متر کف حیاط را به کف زیرزمین می‌رساند. فقط قسمت جنوبی پلان زیرزمین متقارن است و بقیه قسمت‌ها نامتقارن است.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید
نوادۀ استاد محب‌علی بیک‌الله چنین به توضیحات خود دربارۀ خانه امین‌التجار ادامه داد: از زیرزمین دوباره به هشتی برمی‌گردیم؛ در هشتی ورودی، یک در دیگر با ۳ پله و اختلاف ارتفاعی معادل ۳۵ سانتی شهر به انبار کوچک و مستطیل شکلی راه دارد. در سمت چپ، دری وجود داشته که به میان‌در معروف بوده و فضای هشتی را به دالان نسبتاً باریک و درازی که ازآنجا به ایوان و حیاط مرکزی می‌رسیده وصل می‌کند کف حیاط ۲۰ سانتی‌متر از دالان، پایین‌تر است. در ورودی ایوان در دالان قرار دارد که با اختلاف ارتفاع ۱.۱۰ متر با ۵ پله به‌صورت پنهان به‌طرف بالا به آنجا می‌رسیم که این پله‌ها از حیاط قابل‌مشاهده نیست.
او افزود: سمت راست این ۵ پله در اتاق ۳ دری به‌صورت غیر ایمن باز شده (نصب‌شده). ایوان خانه امین‌التجار از نوع کُردی است که سرتاسر جبهه اعیانی شمالی را دربر گرفته و سقف آن در مقابل ارسی ارتفاع بیشتری دارد. در طبقه همکف دو درِ راهروهای مجاور و ارسی از نوع قاب تو قاب یا قاب قشو با خورشیدی قواره بری (طرح خطی) و شیشه‌رنگی، ۴ درِ اتاق‌های دو دری از نوع قاب و تونیکه ۸ قابه با خورشیدی قواره بری (طرح خطی) و شیشه‌رنگی و فلزکاری بسیار زیبا در قاب‌های پایین با نقش گلدان، گل و برگ و پرنده نصب شده است.
فرزند زنده‌یاد استاد علی بهزاد گفت: همچنین در ارسی (شاه‌نشین) ۷ دری یا ۷ لنگه که از نوع قواره بری با بالاروهای دستی بوده و در محل ساخته‌شده است (نه اینکه نصب‌شده). در طبقه فوقانی اتاق گوشواره شرقی (سه‌دری) بر روی راهرو، اتاق پایینی، (دو دری)، هشتی و قسمتی از راه‌پله ساخته‌شده و اتاق گوشواره (سه‌دری) غربی بر روی راهرو اتاق (دو دری) پایینی ساخته‌شده و ازاین‌جهت مساحت کمتری نسبت به اتاق قرینۀ خود دارد؛ اما از نمای خارجی حیاط فقط دو درِ آن قابل رویت است که از نوع شیشه‌خور ۸ قابی و بدون حفاظ و جان‌پناه (بسیار خطرناک) هستند.
آنچه باید از خانۀ امین‌التجار بدانید
پژوهشگر معماری ایرانی بیان کرد: اتاق گوشه شمال غربی با قد پای بلند به (ارتفاع دوطبقه همکف و اول) ساخته‌شده که هم از راهروی غربی، هم از تالار شاه‌نشین و هم از اتاق پس تالار با درهای دو لنگه چوبی راه دارد و دارای طاقچه و طاقچه بلند همچنین بخاری دیواری با طرح محرابی و ستونک و گچ‌بری کلوخه فرنگی است که به لندنی‌بری نیز معروف بوده است.
بهزاد اضافه کرد: نور این اتاق علاوه بر نورگیر سقفی که موجود نیست (تخریب‌شده) از سه پنجره نصب‌شده در گوشواره غربی از نوع قاب و تونیکه کتییه معمولی قاب شیشه‌ای (بدون حفاظ و جان‌پناه) و بسیار خطرناک تأمین می‌شود و این سؤال برای من مطرح می‌شود که چرا پنجره‌های طبقه اول این خانه بدون حفاظ، جان‌پناه یا نزده ساخته‌شده و ازلحاظ ایمنی بسیار خطرناک بوده و هست. کف ایوان آجرفرش و سقف ایوان که از جهت جنوب آن بر ۶ ستون و جرزهای مجاور نهاده شده از نوع قاب با طرح موج ، مداخل موج است که به آن بند رومی نیز می‌گفتند و حدس می‌زنم کار و عمل استاد حسین استاد حاجی (دایی مادربزرگم) است.