ترامپ در حالی صادرات نفت ایران را تهدید به صفر شدن کرده است که تجربه تاریخی نشان می دهد چنین گفته ای امکان اجرایی نداشته و تنها یک «رویای آمریکایی» است.
چهار دهه فروش نفت ایران برخلاف سایر کشورهای نفتی جهان تاریخی پرفراز و نشیبی را پیموده است که عمده دلایل این وضعیت، متاثر شدن تجارت نفت از تحولات سیاسی و بین المللی است؛ به نحوی که با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تولید نفت ایران با کاهشی چشمگیر همراه شد و با توجه به پایان قرارداد کنسرسیوم در سال 1358، شرکت های بزرگ نفتی قراردادشان برای خرید نفت ایران را پایان دادند .
بررسی ها نشان می دهد با این وجود و پس از افزایش تولید نفت به فاصله یکسال پس از پیروزی انقلاب، روند بازاریابی نفت ایران به ریل سابق برگشت هرچند که میزان صادرات نفت ایران به دلیل کاهش تولید، روند نزولی به خود گرفت و عمده خریداران نفت ایران در آن زمان، شرکت هایی مانند شل، بی پی، اگزون، شرکت های ملی نفت کشورهای مصرف کننده و ... بودند اما با آغاز جنگ تحمیلی، شرایط سخت تر شد .
دهه نخست انقلاب و جنگ تحمیلی
در این دوره، به دلیل بمباران جزیره خارک – تنها جزیره صادراتی نفت ایران – ریسک خرید نفت از ایران به شدت افزایش یافت و بازاریابی برای نفت کشور با مشقت بسیاری همراه بود. در همین حال بیمه های بین المللی از پوشش بیمه محموله های ایرانی سر باز زدند و به همین دلیل شرکت ملی نفت تصمیم گرفت با پر کردن نفتکش های ایرانی در پایانه های صادراتی و با پوشش حمایتی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، این نفتکش ها را به صورت کاروان از خلیج فارس عبور داده و محموله ها را به صورت کشتی به کشتی به نفتکش های خارجی تحویل می دهد. البته راهکارهای دیگری مانند گوی های شناور هم در نظرگرفته شد اما ریسک ورود به آب های ایران، مشکل بزرگی برای صنعت نفت کشور شده بود .
از سوی دیگر، با آغاز بمباران تاسیسات تولید نفت در استان خوزستان و غرب کشور، تولید نفت ایران از حدود 4 میلیون بشکه در روز به 2.5 میلیون بشکه در روز کاهش یافت که به همین دلیل، میزان صادرات هم با کاهش همراه شد. مهمترین محدودیت ایران در این دوره، مشکل بیمه بود که با توجه به شرایط در نظر گرفته شده در قراردادهای نفتی، این مشکل هم تا حدودی برطرف شد .
دهه 70 و بازسازی
پس از پایان جنگ تحمیلی، دوران بازسازی تاسیسات نفتی و اسکله های صادراتی خارک در دستور کار قرارگرفت و تولید نفت در این دهه به حدود 4.2 میلیون بشکه افزایش یافت. با ورود پالایشگاه های شازند اراک و بندرعباس به مدار بهره برداری، سهم داخل از تولید نفت افزایش یافت ولی صادرات نفت به عنوان راهبرد اصلی کشور به کار خود ادامه داد .
در این دوران، تحریم های داماتو تصویب و به مرحله اجرا درآمد که براساس خودداری شرکت های آمریکایی از خرید نفت ایران، حدود 500 هزار بشکه از نفت ایران بدون مشتری باقی ماند اما شرکت ملی نفت ایران با وجود محدودیت های فراوانی که در این باره داشت، توانست طی مدت سه ماه بازارهای دیگری را جایگزین کند .
جالب آنجاست که شرکت های آمریکایی خریدار نفت ایران، منتقد اصلی تحریم های داماتو بودند و حتی در مواقعی، خواستار همکاری های غیررسمی با شرکت ملی نفت برای خرید محموله بودند که مورد موافقت قرار نگرفت .
دهه 80 و آرامش فروش
این دهه را باید دهه آرام تجارت نفت ایران نامید؛ گرچه تبعات جنگ عراق موجب تکان خوردن بازارها شد ولی در مجموع سیاست جمهوری اسلامی ایران برای تداوم روند صادرات نفت به قوت خود باقی ماند. یک نکته مهم در این دوره، افزایش تعداد نفتکش های ایران بود که در دهه 70 مورد تاکید قرار داشت. از آنجا که ایران در خطر تحریم های تازه قرار داشت و مهمترین رکن در فروش نفت، حمل و نقل بود، شرکت ملی نفت، نفتکش های سفارش داده شده به کشور کره جنوبی را تحویل گرفت تا مشکلی در این حوزه پیش نیاید. در پایان این دهه، صادرات بنزین به ایران تحریم شد اما معاونت امور بین الملل شرکت ملی نفت با تهاتر نفت و بنزین، سوخت مورد نیاز کشور را تامین کرد.
دهه 90 و سخت ترین تحریم
از اواخر دهه 80 زمزمه تحریم خرید نفت ایران به گوش می رسید و در ابتدای دهه 90 این تحریم ها اجرایی شد. به گفته مطلعین امر، به دلیل اجماع جهانی علیه ایران و تکلیف آمریکا به کشورهای خریدار نفت ایران برای کاهش 20 درصدی واردات نفت کشورمان به صورت هر شش ماه یکبار، صادرات نفت ایران به رقم 700 هزار بشکه در روز هم رسید. مهمترین مشکل در این دوره، عدم دسترسی ایران به شبکه مبادلات جهانی و تحریم بانک مرکزی بود که برای نخستین بار چنین شرایطی بوجود می آمد .
تا پیش از آن، هیچگاه بانک مرکزی به عنوان دریافت کننده پول نفت تحریم نشده بود اما در این دوره با تحریم بانک مرکزی و عدم ارتباط با شبکه جهانی سوئیفت، عملا بانک مرکزی به بن بست رسید.
شرکت ملی نفت در این دوره وظیفه بانک مرکزی را برعهده گرفت و از طرق مختلفی که در بالاترین سطح تصمیم گیری مجوز دریافت می کرد، توانست فروش نفت را به 1.5 میلیون بشکه افزایش دهد و با دور زدن همه تحریم ها، ارز حاصل از فروش نفت را در اختیار دولت قرار دهد .
با انعقاد معاهده برحام، همه محدودیت های صادرات نفت ایران برداشته شد اما مشکلات بانکی همچنان دولت را آزار می داد. پس از برجام صادرات نفت و میعانات گازی ایران افزایش چشمگیری داشت و بیش از 50 میلیون بشکه از میعانات گازی و نفت کوره کشور به صورت آرام، به طوری که قیمت ها را متاثر نسازد وارد بازار شد .
صادرات نفت کشورهای حاشیه خلیج فارس در گروی صادرات نفت ایران
با خروج ایالات متحده آمریکا از توافق برجام و در پی آن تهدیدهای توییتری رییس جمهوری این کشور مبنی بر صفر شدن صادرات نفت ایران تا 13 آبان ماه سال 97، دوباره زمزمه بازگشت سنگلاخ ها به مسیر صادرات نفت کشور قوت گرفته است. به موازات این تهدیدها عربستان سعودی برای تزریق 2 میلیون بشکه نفت به بازار به طور ضمنی اعلام آمادگی کرده است که با پاسخ به موقع کاظم پوراردبیلی، نماینده ایران در اوپک، این موضع سعودی ها تاحدی در هم شکسته شد. البته حسن روحانی، رییس جمهوری کشورمان نیز تهدید آمریکایی ها مبنی بر صفر کردن صادرات نفت ایران را بی جواب نگذاشت و طی سفر خود در سوییس اعلام کرد که در صورت صفر شدن صادرات نفت ایران تضمینی برای صادرات نفت کشورهای حوزه خلیح فارس وجود ندارد. همین اظهارنظر در کمترین زمان ممکن بر بازار تاثیر گذاشته و موجب افزایش قیمت نفت شد.
ترامپ پیش از تهدید صادرات نفت ایران و همچنین قبل از برگزاری نشست 174 اوپک از اعضای اوپک ( به ویژه عربستان) در خواست کرده بود که با افزایش عرضه قیمت های کنونی نفت را کاهش دهند. خبرگزاری مهر طی گزارشی با عنوان «خوش رقصی با مشت خالی / پیدا و پنهان ادعای سعودی برای افزایش تولید نفت » به استناد امار، تحلیل کرد که با توجه به ظرفیت های تولید و مصرف موجود در عربستان، چنین افزایش تولیدی امکان پذیر نیست.
لفاظی آمریکا در صفحات مجازی/عملا دست بسته اند
رییس جمهوری آمریکا در تازه ترین توییت خود نوشته است: « انحصار اوپک باید به‌خاطر داشته باشد که قیمت‌های بنزین افزایش یافته است. اگر نگوییم کاری نکره‌اند، اقدام لازم را هم برای این شرایط انجام نداده‌اند. آنها قیمت‌ها را افزایش می‌دهند، درحالی که ایالات متحده آمریکا در مقابل دلارهای اندک آنها از بسیاری از کشورهای عضو اوپک حمایت می‌کند. این باید یک خیابان دوطرفه باشد. قیمت‌های جهانی نفت خام را همین حالا کاهش دهید!»
نماینده ایران در اوپک نیز این توییت ترامپ را بی جواب نگذاشت و پاسخ داد: « با توئیت‌های پیاپی و مذموم شما قیمت‌های جهانی نفت خام 10 دلار افزایش یافته است، لطفا به این رویه پایان دهید، در غیر این صورت قیمت‌های جهانی نفت خام بالاتر می‌رود.»
محمدعلی خطیبی، نماینده اسبق ایران در اوپک در گفتگو با مهر با بیان اینکه رشد سالانه تقاضای نفت به میزان 5 میلیون بشکه در روز، هر ساله عطش بازار نفت را تازه نگه می دارد، گفت: تولیدکنندگان بزرگ نفتی دارای 60 روز ذخیره نفتی صنعتی، 30 روز ذخیره نفتی استراتژیک هستند که کاهش هر یک روز ازاین 90 روز می تواند قیمت ها را تکان دهد. با توجه به حساسیت عربستان به ذخایر مازاد خود در نقش سوپاپ اطمینان بازار نفت، می توان گفت استفاده از ذخایر نفتی خود به منظور عرضه آن به بازار بعید به نظر می رسد.
آمریکا بخواهید هم نمی تواند
در این میان باید توجه داشت که درست است آمریکا در تلاش است تا با زیر فشار قرار دادن فروش نفت ایران، پاشنه آشیل اقتصاد کشور را نشانه برود، اما در صورت اجرایی شدن دور جدید تحریم ها علیه ایران تفاوت اساسی نسبت به دوران سال های 90 تا 92 که سایه قطعنامه های شورای امنیت بر سر کشور سنگینی می کرد وجود دارد نخست اینکه دیگر اجماع جهانی علیه ایران وجود ندارد و از سویی دیگر تجربیات تحریم های گذشته که تا کنون برای هیچ کشور نفتی پیاده نشده است، شرکت ملی نفت را آبدیده کرده است. بنابراین هر چند دشوار اما مهارت حل و فصل مشکلات موجود در این زمینه در کشور افزایش یافته است.